Ochrona własności – roszczenie windykacyjne i negatoryjne

Ochrona prawa własności

Prawo własności jest podstawowym prawem rzeczowym o charakterze bezwzględnym (skutecznym wobec wszystkich innych osób). Art. 140 Kodeksu cywilnego przyznaje właścicielowi uprawnienie do posiadania rzeczy, korzystania z niej i rozporządzania nią samemu, a więc z wyłączeniem innych osób. Zatem osoby trzecie mają obowiązek biernego poszanowania cudzego prawa własności. W przypadku jego naruszenia uruchamiane są stosowne roszczenia ochronne, o których mowa będzie poniżej.

Na gruncie Kodeksu cywilnego prawo własności chronione jest przez szereg roszczeń takich jak :

• roszczenie windykacyjne,
• roszczenie negatoryjne,
• uzupełniające roszczenie właściciela,
• przeciwstawne roszczenie posiadacza o zwrot nakładów,
• roszczenie związane ze wzniesieniem budowli na cudzym gruncie.

Roszczenie windykacyjne

Czym jest roszczenie windykacyjne?

Roszczenie windykacyjne (wydobywcze) jest roszczeniem o wydanie rzeczy. Służy ono przywróceniu właścicielowi władztwa nad rzeczą. Chroni zatem jeden z podstawowych atrybutów prawa własności – prawo fizycznego władztwa nad rzeczą – powstaje ono, gdy bezprawnie pozbawi się właściciela tego władztwa.

Roszczenie windykacyjne polega na tym, że właściciel może żądać od osoby, która faktycznie włada jego rzeczą, aby rzecz została mu wydana. Nie może jednak żądać wydania rzeczy jeśli tej osobie przysługuje skuteczne względem właściciela uprawnienie do władania rzeczą (art. 222 § 1 Kodeksu cywilnego).

Przedmiotem roszczenia windykacyjnego są rzeczy w rozumieniu art. 45 Kodeksu cywilnego, czyli przedmioty materialne. Z tego względu przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne nie mogą być przedmiotem roszczenia windykacyjnego, ponieważ są to zbiory praw.

Skoro przedmiotem roszczenia windykacyjnego mogą być tylko rzeczy, to na podstawie art. 222 § 1 Kodeksu cywilnego można żądać wydania zarówno nieruchomości, jak i rzeczy ruchomych.

Przedmiotem roszczenia windykacyjnego jest wydanie rzeczy w jej obecnym stanie. Nie można więc żądać wydania rzeczy w stanie poprzednim. Takie przywrócenie stanu poprzedniego jest już przedmiotem roszczenia odszkodowawczego. Często zdarza się jednak, że rzecz znajduje się w stanie na tyle pogorszonym, że nie można jej uznać za tę samą rzecz albo, że nie posiada już istotnych dla właściciela właściwości. W takim przypadku to od właściciela zależy, czy ją przyjmie.

Kto może wystąpić z roszczeniem windykacyjnym?

Z roszczeniem windykacyjnym może wystąpić przede wszystkim właściciel rzeczy. Osoba, która uważa się za właściciela powinna udowodnić, że przysługuje jej prawo własności (art. 6 Kodeksu cywilnego).

Udowodnienie własności nie jest zabiegiem łatwym, ponieważ posiadaczowi służy domniemanie własności. Zgodnie z art. 341 Kodeksu cywilnego domniemywa się, że posiadanie jest zgodne że stanem prawnym. Domniemanie to dotyczy również posiadania przez poprzedniego posiadacza. Natomiast zgodnie z art. 399 Kodeksu cywilnego domniemywa się, że ten, kto rzeczą faktycznie włada, jest posiadaczem samoistnym.

Dowodami prawa własności są dokumenty, które stwierdzają nabycie własności lub są dowodem na to, że doszło do nabycia. Takimi dokumentami są między innymi odpowiednie orzeczenia sądowe lub administracyjne, odpisy umów notarialnych o przeniesienie własności, a także wyciągi z tabel likwidacyjnych, wyrysy z map ewidencyjnych oraz inne dowody przechowywane w składnicach geodezyjnych organów ewidencji gruntów i budynków. Dokumentem takim jest również wypis z księgi wieczystej. W przypadku nieruchomości, która jest wpisana do księgi wieczystej domniemywa się, że prawo jawne z księgi jest wpisane zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym (art. 3 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece). Zatem w procesie o wydanie rzeczy wystarczy, że właściciel powoła się na wypis z księgi wieczystej.

Oprócz właściciela z roszczeniem windykacyjnym może wystąpić :

• współwłaściciel rzeczy,
• jej użytkownik wieczysty,
• osoba uprawniona z tytułu ograniczonych praw rzeczowych (np. służebności, czy też własnościowego prawa do lokalu spółdzielczego).
• najemca oraz dzierżawca.

Przeciwko komu można wystąpić z roszczeniem windykacyjnym?

Osobą, przeciwko której można wystąpić z roszczeniem o wydanie rzeczy jest osoba, która faktycznie włada cudzą rzeczą. Chodzi tu zarówno o posiadacza samoistnego – osobę faktycznie władającą rzeczą jak właściciel, jak również o posiadacza zależnego – osobę faktycznie władającą rzeczą jak użytkownik, zastawnik, najemca, dzierżawca lub mający inne prawo, z którym łączy się określone władztwo nad rzeczą (art. 336 Kodeksu cywilnego). Pozwać można również dzierżyciela, czyli osobę która faktycznie włada rzeczą za kogo innego (art. 337 Kodeksu cywilnego).

Z roszczeniem windykacyjnym nie może wystąpić współwłaściciel przeciwko innemu współwłaścicielowi, ponieważ każdy z nich ma własne prawo do rzeczy. Inaczej jest w przypadku, gdy współwłaściciele dokonali podziału nieruchomości quoad usum. Jest to umowa polegająca na tym, że wszyscy lub niektórzy że współwłaścicieli są uprawnieni do korzystania z wyłączeniem innych osób z określonej części nieruchomości stanowiącej współwłasność. W takim przypadku roszczenie współwłaściciela przeciwko innemu współwłaścicielowi o wydanie części wspólnej nieruchomości jest roszczeniem z umowy o podział do korzystania, a nie roszczeniem windykacyjnym.

W jaki sposób pozwany może się bronić przed roszczeniem windykacyjnym?

Z treści art. 222 § 1 Kodeksu cywilnego wynika, że pozwany może bronić się przed roszczeniem windykacyjnym, gdy ma skuteczne uprawnienie do władania rzeczą wobec właściciela. Do skutecznych uprawnień należą m.in:

• umowa najmu
• umowa dzierżawy
• umowa użyczenia
• spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu
• użytkowanie
• użytkowanie wieczyste
• zastaw,
• prawo zatrzymania, o którym mowa w art. 461 Kodeksu cywilnego
• prawo zatrzymania przy zwrocie z umowy wzajemnej (art. 496-497 Kodeksu cywilnego)
• prawo zarządu majątkiem wspólnym z art. 36 Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego
• prawo zarządu majątkiem spadkowym, o którym mowa w art. 988 Kodeksu cywilnego

Zupełnie wyjątkowo może również zasłaniać się zarzutem nadużycia prawa podmiotowego  (art. 5 Kodeksu cywilnego). Może więc zarzucić, że powód żądając wydania rzeczy czyni ze swego prawa użytek sprzeczny że społeczno-gospodarczym przeznaczeniem swego prawa lub z zasadami współżycia społecznego.

Pozwany może także podnieść zarzut przedawnienia. Dotyczy to jednak tylko rzeczy ruchomych, ponieważ zgodnie z art. 223 Kodeksu cywilnego roszczenia windykacyjne mające za przedmiot nieruchomości nie ulegają przedawnieniu. Nie przedawniają się również roszczenia windykacyjne dotyczące rzeczy wpisanej do krajowego rejestru utraconych dóbr kultury (art. 223 § 4 Kodeksu cywilnego).

Przedawnienie roszczenia windykacyjnego

Roszczenie windykacyjne dotyczące nieruchomości oraz rzeczy wpisanych do krajowego rejestru utraconych dóbr kultury nie przedawniają się. Przedawnieniu ulegają za to roszczenia windykacyjne dotyczące rzeczy ruchomych.

Przedawnienie nie wyłącza możliwości dochodzenia przed sądem wydania rzeczy.  Właściciel może mimo przedawnienia dochodzić przedawnionego roszczenia przed sądem, ale jeśli pozwany uchyli się od zaspokojenia tego żądania, to nie zostanie ono uwzględnione. Pozwany ma jednak prawo zrzeczenia się zarzutu przedawnienia po upływie terminu przedawnienia (art. 117 § 2 Kodeksu cywilnego).

Warto zaznaczyć, że upływ terminu przedawnienia nie skutkuje wygaśnięciem prawa własności. Właściciel rzeczy ruchomej nadal jest jej właścicielem. Może utracić swoje prawo dopiero wtedy, gdy inna osoba nabędzie własność tej rzeczy poprzez zasiedzenie lub nabycie od nieuprawnionego, o którym mowa w art. 169 Kodeksu cywilnego.

Wygaśnięcie roszczenia windykacyjnego

Roszczenie windykacyjne wygasa w 2 przypadkach:

• gdy zostanie zaspokojone
• gdy nastąpi zdarzenie, które powoduje wygaśnięcie roszczenia bez jego zaspokojenia

W drugim przypadku chodzi o wygaśnięcie prawa własności z powodu tego, że rzecz przestaje fizycznie istnieć. Następuje to, gdy inna osoba nabędzie prawo własności lub gdy osoba władająca rzeczą nabędzie uprawnienie do władania nią, a także, gdy dotychczasowy posiadacz utraci faktyczne władztwo nad rzeczą.

Roszczenie negatoryjne

Czym jest roszczenie negatoryjne?

Roszczenie negatoryjne jest drugim obok roszczenia windykacyjnego środkiem ochrony własności. Chroni ono własność przed jej naruszeniem. Art. 222 § 2 Kodeksu cywilnego stanowi, że przeciwko osobie, która narusza własność w inny sposób aniżeli przez pozbawienie właściciela faktycznego władztwa nad rzeczą, przysługuje właścicielowi roszczenie o przywrócenie stanu zgodnego z prawem i o zaniechanie naruszeń. Roszczenie negatoryjne sprowadza się więc do zaprzeczenia (wykluczenia) cudzego działania. Powstaje ono, gdy bezprawnie wkroczy się w sferę uprawnień właściciela.

Roszczenie negatoryjne może zmierzać do:

• przywrócenia stanu zgodnego z prawem
• zaniechania naruszeń
• przywrócenia stanu zgodnego z prawem i do zaniechania naruszeń

Przywrócenie stanu zgodnego z prawem nie jest równoznaczne z przywróceniem stanu poprzedniego. Polega ono na tym, że osoba trzecia nie może już korzystać z rzeczy, a gdy jest to niezbędne także na przywróceniu rzeczy do stanu poprzedniego (np. usunięcie płotu, czy też rozebranie budowli).

Natomiast roszczenie o zaniechanie naruszeń zobowiązuje do biernego uszanowania prawa własności (np. zobowiązanie do nieprzechodzenia przez cudzy grunt).

Kto może wystąpić z roszczeniem negatoryjnym?

Podobnie jak w przypadku roszczenia windykacyjnego z roszczeniem negatoryjnym może wystąpić właściciel, współwłaściciel, dzierżawca, najemca, użytkownik wieczysty, a także osoba uprawniona z tytułu ograniczonych praw rzeczowych (np. użytkownik).

Również w przypadku roszczenia negatoryjnego powód musi udowodnić, że jest właścicielem rzeczy. W przypadku nieruchomości niewpisanych do księgi wieczystej oraz w przypadku rzeczy ruchomych właściciel może skorzystać z domniemania wynikającego z posiadania, o którym mowa w art. 341 Kodeksu cywilnego (domniemywa się, że posiadanie jest zgodne ze stanem prawnym). Domniemanie to uzupełnia się domniemaniem przewidzianym w art. 339 Kodeksu cywilnego (domniemywa się, że ten, kto rzeczą faktycznie włada, jest posiadaczem samoistnym).

Przeciwko komu przysługuje roszczenie negatoryjne?

Osobą, przeciwko której kieruje się powództwo negatoryjne jest ten, kto narusza cudze prawo własności w inny sposób niż przez pozbawienie właściciela faktycznego władztwa nad rzeczą.

Naruszeniem własności w inny sposób niż pozbawienie właściciela faktycznego władztwa nad rzeczą może być np. systematyczne przechodzenie lub przejazd przez cudzy grunt, wypas bydła na cudzym gruncie, czy też niedozwolone immisje w stosunkach sąsiedzkich.

Przez immisję należy rozumieć działania zakłócające korzystanie z nieruchomości sąsiednich ponad przeciętną miarę wynikającą że społeczno-gospodarczego przeznaczenia nieruchomości i stosunków miejscowych. Przykładem takich immisji może być celowe, świadome kierowanie na inne nieruchomości szkodliwych substancji (płynów, ścieków, dymu) za pomocą odpowiednich urządzeń.

Kończący proces negatoryjny wyrok sądu musi ściśle określać obowiązki pozwanego. W przypadku przywrócenia stanu zgodnego z prawem trzeba więc określić jak ma zachować się pozwany, a w przypadku zaniechania naruszeń – rodzaj zakazanych działań pozwanego.

Przedawnienie roszczenia negatoryjnego

Roszczenia negatoryjne, które mają za przedmiot nieruchomości nie ulegają przedawnieniu (art. 223 § 1 Kodeksu cywilnego). Przedawniają się za to roszczenia negatoryjne dotyczące rzeczy ruchomych.

Problemy z ochroną własności w Krakowie?

Moja kancelaria adwokacka w Krakowie specjalizuje się w prawie cywilnym. Dzięki temu będę w stanie pomóc Ci w rozwiązywaniu problemów dotyczących ochrony własności. Jako adwokat z Krakowa mogę ci pomóc między innymi w następujących sprawach:

• reprezentowanie w sporach sądowych o wydanie nieruchomosci
• reprezentowanie w sporach sądowych dot. ochrony posiadania nieruchomości
• reprezentowanie w sporach dotyczących zakłócenia korzystania z nieruchomości