Potrącenie

autor: adwokat Wojciech Rudzki

Ostatnia aktualizacja w dniu 18 sierpnia 2024 roku.

Potrącenie to niejako jeden ze sposobów spłacenia długu. Jest możliwe tylko wtedy, kiedy dwie osoby pozostają wobec siebie dłużnikami i wierzycielami oraz kiedy mają przeprowadzić rozliczenia dotyczące pieniędzy (co jest sytuacją często spotykaną) albo rzeczy tej samej jakości i gatunku (co jest rzeczą wyjątkowo rzadką). Po przeczytaniu tego artykułu poznasz odpowiedzi między innymi na następujące pytania

• czym jest potrącenie?
• jakie są przesłanki potrącenia?
• kiedy potrącenie nie jest możliwe?
• jak potrącić swoją wierzytelność?
• jak podnieść zarzut potrącenia w sądzie?

Potrącenie – informacje podstawowe

Czym jest potrącenie?

Potrącenie w prawie cywilnym polega na wzajemnym umorzeniu dwóch przeciwstawnych wierzytelności do wysokości wierzytelności niższej. Jeżeli dwie osoby są wobec siebie wzajemnie wierzycielem i dłużnikiem to możliwe będzie potrącenie, jeżeli przedmiotem tych wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone co do gatunku. Potrącenie skutkuje zaspokojeniem interesu wierzyciela. Potrącenie bywa nazywane również kompensacją lub kompensatą (zwłaszcza przez księgowych).

Potrącenie reguluje art. 498 Kodeksu cywilnego zgodnie z którym, jeżeli dwie osoby są jednocześnie względem siebie wzajemnymi dłużnikami i wierzycielami, wówczas każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony, do wysokości niższej wierzytelności. Odmienne zasady potrącania roszczeń związane z prowadzeniem postępowania sądowego przewidują przepisy Kodeksu postępowania cywilnego.

Przesłanki potrącenia (warunki jego dokonania) są następujące:

• przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone co do gatunku
• obie wierzytelności są wymagalne (to znaczy, że można już żądać ich spełnienia, na przykład upłynął termin do zapłaty należności za fakturę)
• każda z wierzytelności może być dochodzona przed sądem lub innym organem państwowym

Skutki potrącenia

Zgodnie z art. 499 Kodeksu cywilnego, skutki potrącenia następują z mocą wsteczną od chwili, gdy potrącenie stało się możliwe. Ma to najistotniejsze znaczenie z punktu widzenia żądania zapłaty odsetek – gdyby dłużnik nie dokonał potrącenia, to musiałby zapłacić odsetki za cały okres do dnia zapłaty. Jeżeli skutecznie podniesie zarzut potrącenia, to będzie musiał zapłacić odsetki tylko za okres do dnia, w którym potrącenie stało się możliwe.

Skutkami potrącenia jest:

1. umorzenie wierzytelności
2. wygaśnięcie praw akcesoryjnych

Zgodnie z art. 498 § 2 Kodeksu cywilnego wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem, ale tylko do wysokości wierzytelności niższej (na przykład osoby A i B są jednocześnie wobec siebie dłużnikami i wierzycielami; osoba A ma wierzytelność przeciwko B o zapłatę 1.000 złotych, a osoba B wobec A o zapłatę 500 złotych; na skutek potrącenia wierzytelność B umorzy się w całości, a wierzytelność A utrzyma się nadal w wysokości 500 zł – umorzyła się do wysokości wierzytelności niższej). Ponadto, wygasają prawa o charakterze akcesoryjnym, chyba że umorzeniu podlega jedynie część wierzytelności. 

Funkcje potrącenia

Potrącenie spełnia trzy funkcje:

1. zapłaty – dłużnicy spełniają swoje zobowiązanie (chociażby w części), dzięki potrąceniu zostają równocześnie spłacone dwa długi
2. egzekucji – potrącający wymusił zaspokojenie długu, dochodzi do jednostronnego umorzenia zobowiązania oraz wyegzekwowania własnej należności przymusowo;
3. zabezpieczenia – wierzyciel ma pewność spełnienia świadczenia przez drugą stronę

Potrącenie może jednak występować także jako zarzut procesowy. 

Rodzaje potrącenia

Wyróżniamy 2 rodzaje potrącenia:

• potrącenie ustawowe 
• umowne potrącenie wierzytelności

Potrącenie ustawowe

Potrącenie ustawowe następuje po spełnieniu warunków wskazanych w art. 498 Kodeksu cywilnego. Potrącenia dokonuje się poprzez złożenie jednostronnego oświadczenia drugiej stronie (art. 499 Kodeksu cywilnego). Potrącenie nie jest uzależnione od woli drugiej strony – jeżeli są spełnione warunki dokonania potrącenia, to jest ono skuteczne nawet wbrew jej woli. Potrącenie jest skuteczne z chwilą doręczenia oświadczenia o potrąceniu drugiej stronie.

Umowne potrącenie wierzytelności

Potrącenie umowne opiera się na zasadzie swobody umów – do jego dokonania potrzebna jest zgoda dwóch stron czynności prawnej (umowy). Strony umowy mogą się umówić co do wzajemnego potrącania swoich wierzytelności.

Umowne potrącenie zapewnia także swobodę w kształtowaniu przesłanek wzajemnego potrącania czy jego zakresu, w szczególności przedmiotem potrącenia nie muszą być pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone co do gatunku, ponadto nie jest konieczny do spełnienia wymóg, że obie wierzytelności są wymagalne czy zaskarżalne.

Kiedy można potrącić wierzytelność?

Aby potrącenie ustawowe było możliwe muszą być spełnione określone w Kodeksie cywilnym warunki. Jak omówiliśmy to już powyżej, nie ma natomiast takiego rygoru w stosunku do potrącenia umownego, gdzie strony mogą swobodnie ustalić jego warunki.

Zgodnie z art. 489 Kodeksu cywilnego, aby można było potrącić wierzytelność, muszą być łącznie spełnione wskazane poniżej warunki:

1. dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami (wzajemność obu wierzytelności)
2. przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone co do gatunku;
3. wierzytelności są wymagalne
4. wierzytelność osoby, która dokonuje potrącenia jest zaskarżalna

Potrącenie wierzytelności – wzajemność wierzytelności

Wierzytelności są wzajemne, jeżeli przysługują dwóm osobom nawzajem, czyli gdy dwa osoby są względem siebie dłużnikami i wierzycielami. 

Nie jest wymagane, aby obie wierzytelności pochodziły z tej samej umowy, w której obie strony zobowiązują się w taki sposób, że świadczenie jednej z nich ma być odpowiednikiem świadczenia drugiej. Z reguły wierzytelności z takich umów nie będą nadawać się do wzajemnego potrącenia z uwagi na różnorodzajowość świadczeń (na przykład w umowie kupna sprzedaży sprzedający przenosi własność rzeczy w zamian za otrzymaną cenę sprzedaży, czyli pieniądze). 

Z wzajemności wierzytelności wynika, że:

• dłużnik nie może potrącić względem swojego wierzyciela wierzytelności przysługującej mu wobec osoby trzeciej
• osoba trzecia nie może dokonać potrącenia, jeżeli nie jest dłużnikiem tego wobec kogo ma nastąpić potrącenie

Niedopuszczalne jest na przykład potrącenie wierzytelności przysługującej jednemu z małżonków w stosunku do osoby trzeciej z wierzytelnością służącą tej osobie w stosunku do drugiego małżonka. 

Prawo nie wyklucza jednak wielostronnych umów, gdzie strony umawiają się potrącić dwie lub więcej wierzytelności, gdzie żadne osoby nie są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami.

Co można potrącić?

Przedmiotem potrącenia mogą być jedynie wierzytelności jednorodzajowe. Przedmiotem obu wierzytelności muszą być więc:

• pieniądze (w tym w różnych walutach)
• rzeczy tej samej jakości oznaczone co do gatunku.

Potrącenie pieniędzy

Potrącenie wierzytelności pieniężnych jest możliwe tylko z wierzytelnościami pieniężnymi. Do potrącenia można przedstawić:

• należności w gotówce oraz bezgotówkowe
• należności w złotych polskich oraz w innych walutach (możliwe jest potrącenie w różnych konfiguracjach – złote z walutą obcą, waluty obce między sobą)

Należności pieniężne stanowiące przedmiot potrącenia mogą być wyrażone w dowolnej walucie. W przypadku potrącenia należności w różnych walutach należy ustalić wysokość należności w walucie obcej według średniego kursu walut ogłoszonego przez Narodowy Bank Polski w dniu, w którym potrącenie stało się możliwe. 

Potrącenie rzeczy

Potrącenie rzeczy jest rzadko spotykane w obrocie gospodarczym. Potrącenie wierzytelności dotyczących rzeczy oznaczonych co do gatunku (na przykład o wydanie rzeczy) możliwe jest tylko z wierzytelnościami dotyczącymi rzeczy o takiej samej jakości oznaczone co do gatunku (z wierzytelnościami dotyczącymi takich samych rzeczy). 

Oznacza to, że nasza wierzytelność oraz wierzytelności drugiej strony muszą być do bardzo podobne – np. różna ilość węgla albo drewna o tych samych parametrach. Nie będzie natomiast dopuszczalne potrącenie dziesięciu ton węgla z dziesięcioma metrami sześciennymi drewna (nawet jeżeli ich wartość wyrażona w pieniądzu jest taka sama). Jeżeli potrącenie jest dopuszczalne dochodzi wtedy do umorzenia długów wynikających z różnych wierzytelności. 

Należy pamiętać, że wierzytelności opiewające na rzeczy nie mogą być potrącane z wierzytelnościami pieniężnymi lub dotyczącymi innych rzeczy lub takich samych rzeczy, lecz innej jakości. Nie będzie zatem dopuszczalne dokonanie potrącenia tony wysokiej klasy słodkiej kukurydzy spożywczej z toną kukurydzy uprawianej w celach przeznaczenia na paszę dla zwierząt lub tej samej tony kukurydzy z długiem pieniężnym.

Potrącić można także wierzytelności uprawniające do świadczenia, którego przedmiotem są rzeczy indywidualne, lecz występujące w obrocie jako rzeczy zamienne. Ponadto przez potrącenie umorzone mogą być wierzytelności uprawniające do przeniesienia niektórych praw podmiotowych, innych niż własność rzeczy, które będąc oznaczone co do gatunku mogą stanowić przedmiot stosunku cywilnoprawnego, np.  akcje, obligacje.

Wymagalność wierzytelności

Wymagalność to stan, w którym wierzyciel ma prawną możliwość żądania spełnienia  przysługującej mu wierzytelności, natomiast dłużnik jest obowiązany spełnić świadczenie. Roszczenia stają się wymagalne wraz z upływem terminu spełnienia świadczenia. 

Potrącenia można dokonać, gdy:

• obie wierzytelności są wymagalne
• wymagalna jest tylko jedna wierzytelność, ale koniecznie dokonującego potrącenie

W przypadkach, gdy termin spełnienia świadczeń lub w których miejsca spełnienia świadczeń nie są oznaczone i nie wynikają z właściwości zobowiązania, aby móc skutecznie potrącić swoją wierzytelność, należy najpierw wezwać dłużnika do zapłaty.

W przeciwnym razie potrącenie nie odniesie swojego skutku. Zgodnie z art. 501 Kodeksu cywilnego, odroczenie wykonania zobowiązania udzielone przez sąd albo bezpłatnie przez wierzyciela nie wyłącza dopuszczalności dokonania potrącenia.

Zaskarżalność wierzytelności 

Zaskarżalność wierzytelności charakteryzuje art. 498 § 1 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym potrącone mogą być wierzytelności, które mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym. Przesłanka zaskarżalności wierzytelności powinna dotyczyć wierzytelności, która jest przedstawiona do potrącenia. Nie jest konieczne, by obie wierzytelności były zaskarżalne. 

Od tej zasady istnieją jednak wyjątki. Należy pamiętać, że nie może zostać potrącona wierzytelność przedawniona. Zgodnie z art. art. 502 Kodeksu cywilnego, przedawniona wierzytelność może być potrącona, jeżeli w chwili, gdy potrącenie stało się możliwe, przedawnienie jeszcze nie nastąpiło.

Ponadto nie mogą być potrącone wzajemne roszczenia współwłaścicieli z tytułu posiadania rzeczy, tj. roszczenia o zwrot nakładów i pożytków, o zapłatę za korzystanie z rzeczy, za jej zużycie lub utratę, po prawomocnym zakończeniu postępowania działowego, w którym roszczenia te nie zostały zgłoszone, chyba że dotyczy to podmiotu, który nie był uczestnikiem postępowania działowego.

W jaki sposób dokonać potrącenia?

Artykuł 499 Kodeksu cywilnego stanowi, że potrącenia dokonywa się przez oświadczenie złożone drugiej stronie o potrąceniu.

Oświadczenie o potrąceniu nie wymaga zachowania szczególnej formy, może być złożone w formie ustnej lub nawet dorozumianej, przy czym zalecane jest złożenie oświadczenia w formie pisemnej, dla celów dowodowych. Potrącenie jest skuteczne, gdy doszło do drugiej strony, wówczas też nie można go odwołać.

Oświadczenie o potrąceniu, powinno zawierać wolę potrącenia oznaczonej wierzytelności potrącającego, określać jego zakres, wysokości wierzytelności oraz przesłanki. Gdy potrącający posiada kilka wierzytelności, które są potrącalne, wówczas powinien określić, które mają być potrącone, w przeciwnym razie potrącenie będzie bezskuteczne. Taki skutek nie powstaje, gdy potrącający ma tylko jedną wierzytelność, bez względu na to z iloma wierzytelnościami przysługującymi drugiej stronie może ją potrącić.  

Czego nie można potrącić?

Polskie prawo przewiduje jednak kilka rodzajów wierzytelności, które nie mogą zostać umorzone poprzez potrącenie (art. 505 Kodeksu cywilnego):

1. nieulegające zajęciu
2. o dostarczenie środków utrzymania
3. wynikające z czynów niedozwolonych
4. co do których potrącenie jest wyłączone przez przepisy szczególne

Powyższe wierzytelności można potrącić, lecz nie można z nimi potrącić, co chroni drugą stronę przed potrąceniem. 

Wierzytelności nieulegające zajęciu

Są to wierzytelności, które w żadnym wypadku nie podlegają zajęciu, jak i takie, które nie mogą być zajęte dla egzekucji określonego prawa. Stosuje się tutaj regulację dotyczącą egzekucji. Podstawowym celem wyłączenia takich wierzytelności jest konieczność pozostawienia drugiej stronie minimalnych środków egzystencji.

Wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania

Wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania są to w szczególności wierzytelności z umów o rentę, umów dożywocia, roszczenia o alimenty itp. Celem ich wyłączenia jest podobnie jak wobec wierzytelności nieulegających zajęciu, konieczność zapewnienia minimalnych środków egzystencji.

Wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych 

Wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych to wszelkie wierzytelności deliktowe, których zakaz potrącenia umożliwia uzyskanie odszkodowania przez osobę pokrzywdzoną przez czyn niedozwolony.

Wierzytelności, co do których potrącenie jest wyłączone przez przepisy szczególne

Są to w szczególności wierzytelności wspólnika spółki kapitałowej (na przykład spółki z ograniczoną odpowiedzialnością) wobec spółki, których nie może potrącić z wierzytelnością spółki względem niego z tytułu należnej mu wypłaty na poczet udziałów lub akcji (dopuszczalne jest to w potrąceniu umownym), ponadto są to wynagrodzenia za pracę itp. 

Zarzut potrącenia w postępowaniu sądowym

Zarzut potrącenia w postępowaniu przed sądem

Zarzut potrącenia jest żądaniem oddalenia powództwa z uzasadnieniem, że roszczenie, które jest objęte żądaniem pozwu, wygasło na skutek dokonania potrącenia. Jest to konstrukcja podobna do powództwa wzajemnego, podniesienie zarzutu potrącenia nie wymaga jednak uiszczenia opłaty sądowej.

Strona może złożyć taki zarzut w toku postępowania sądowego, na piśmie procesowym. Zgodnie z art. 203.1  § 2 Kodeksu postępowania cywilnego strona może powołać się na potrącenie nie później niż przy wdaniu się w spór co do istoty sprawy albo w terminie dwóch tygodni od dnia, gdy wierzytelność stała się wymagalna, natomiast po uprawomocnieniu się orzeczenia może oprzeć się na zarzucie potrącenia w powództwie przeciwegzekucyjnym.

Zgodnie z art. 203.1 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego, podstawą zarzutu potrącenia może być tylko taka wierzytelność pozwanego, która pochodzi z tego samego stosunku prawnego co wierzytelność dochodzona przez powoda, chyba że wierzytelność pozwanego jest niesporna lub uprawdopodobniona dokumentem niepochodzącym wyłącznie od pozwanego.

Kiedy nie można podnieść zarzutu potrącenia przed sądem?

W niektórych postępowaniach sądowych możliwość podniesienia zarzutu potrącenia została ograniczona albo wyłączona. Teoretycznie ma to na celu uproszczenie i przyśpieszenie postępowań sądowych poprzez wyeliminowanie zagadnień nie związanych bezpośrednio z zasadniczym przedmiotem postępowania.

Zarzut potrącenia w postępowaniu uproszczonym

W postępowaniu uproszczonym zarzut potrącenia, zgodnie z art. 505.4 § 2 Kodeksu postępowania cywilnego, jest możliwy tylko, jeśli roszczenie stanowiące podstawę zarzutu potrącenia nadaje się do rozpoznania w postępowaniu uproszczonym. W postępowaniu uproszczonym zasadniczo rozpoznaje się sprawy, których wartość przedmiotu sporu nie przekracza dwudziestu tysięcy złotych.

Strona która powołuje się na potrącenie powinna udowodnić, że potrącenie objęte jej oświadczeniem woli było skuteczne. Sąd rozstrzygając zarzut potrącenia, ocenia czy wierzytelność potrącana istnieje oraz do jakiej wysokości. 

Zarzut potrącenia w powództwie przeciwegzekucyjnym

Zarzut potrącenia może zostać podniesiony także w powództwie przeciwegzekucyjnym. Zgodnie  z art. 840 § 1 ust. 1 pkt. 2 Kodeksu postępowania cywilnego, dłużnik w drodze powództwa może żądać pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności albo ograniczenia, jeśli po powstaniu tytułu egzekucyjnego nastąpiło zdarzenie, wskutek którego zobowiązanie wygasło albo nie może być egzekwowane, niezależnie od chwili gdy potrącenie stało się możliwe.

Gdy tytułem wykonawczym jest orzeczenie sądowe, dłużnik może oprzeć powództwo na zdarzeniach, które nastąpiły po zamknięciu rozprawy, na zarzucie spełnienia świadczenia, jeżeli zgłoszenie tego zarzutu w sprawie było z mocy ustawy niedopuszczalne, a także na zarzucie potrącenia.

Potrącenie wierzytelności zajętej przez komornika

Zgodnie z art. 504 Kodeksu cywilnego, zajęcie wierzytelności przez osobę trzecią wyłącza umorzenie wierzytelności poprzez potrącenie, lecz tylko gdy:

• dłużnik stał się wierzycielem swego wierzyciela dopiero po dokonaniu zajęcia
• wierzytelność dłużnika stała się wymagalna dopiero po dokonaniu zajęcia, a jednocześnie później niż wierzytelność zajęta

Dotyczy to zajęcia wierzytelności w postępowaniu egzekucyjnym oraz wyłącza potrącenie zarówno przez dłużnika wierzytelności i jej wierzyciela. 

Potrącenie po zajęciu wierzytelności będzie skuteczne, gdy potrącający mógł go dokonać już przed zajęciem wierzytelności lub w chwili zajęcia istniały już obie wierzytelności i wierzytelności stały się wymagalne w ten sposób, że wierzytelność dłużnika zajętej wierzytelności stała się wymagalna wcześniej niż wierzytelność zajęta.

Strony mogą umownie wyłączyć wzajemne wierzytelności wynikające z określonych stosunków prawnych z możliwości dokonywania ich potrącania (np. z tytułu umowy pożyczki). Taka umowa jest także skuteczna wobec następców prawnych, np. cesjonariusza.