Przedawnienie roszczeń

autor: adwokat Wojciech Rudzki

Ostatnia aktualizacja w dniu 25 sierpnia 2024 roku

Przedawnienie roszczeń umożliwia odmowę spełnienia świadczenia, które powinien otrzymać wierzyciel od dłużnika. Przedawnienie dojdzie do skutku, jeżeli upłynie okres czasu wskazany przez przepisy prawa. Podstawowym terminem przedawnienia roszczenia jest termin sześcioletni, istnieją jednak krótsze terminy przedawnienia dla poszczególnych roszczeń. Dodatkowo, jeżeli termin przedawnienia wynosi co najmniej 2 lata, to koniec okresu przedawnienia przypada na ostatni dzień roku kalendarzowego. Po przeczytaniu tego artykułu poznasz odpowiedzi między innymi na następujące pytania:

• czym jest przedawnienie roszczeń?
• co dzieje się po upływie terminu przedawnienia?
• kiedy termin przedawnienia wynosi sześć lat, a kiedy jest inny?
• co przerywa bieg przedawnienia roszczeń?
• czy sąd może nie uwzględnić upływu terminu przedawnienia?
• w jakim terminie przedawnia się roszczenie stwierdzone prawomocnym wyrokiem sądu?

Czym jest przedawnienie roszczeń?

Przedawnienie jest instytucją prawa cywilnego, dzięki której można uchylić się od obowiązku zaspokojenia roszczenia przysługującego wierzycielowi. Przedawnienie następuje wraz z upływem określonego w przepisach prawa terminu.

Jak wynika z art. 117 § 1 Kodeksu cywilnego, przedmiotem przedawnienia mogą być wyłącznie cywilnoprawne roszczenia majątkowe. Tym samym nie podlegają przedawnieniu:

• roszczenia niemające charakteru cywilnoprawnego (na przykład roszczenia procesowe, czy administracyjnoprawne)
• uprawnienia cywilnoprawne – nie podlegają przedawnieniu prawa podmiotowe bezwzględne (na przykład prawo własności), ani uprawnienia kształtujące (na przykład uprawnienie do wypowiedzenia umowy)
• roszczenia niemajątkowe (na przykład roszczenia służące ochronie dóbr osobistych)

W wyjątkowych przypadkach nie przedawniają się roszczenia cywilnoprawne o charakterze majątkowym. Zgodnie z art. 223 § 1 Kodeksu cywilnego przedawnieniu nie ulega roszczenie windykacyjne dotyczące nieruchomości (o wydanie nieruchomości – art. 222 § 1 Kodeksu cywilnego) i roszczenie negatoryjne dotyczące nieruchomości (o zaniechanie naruszeń prawa własności w inny sposób niż poprzez pozbawienie właściciela faktycznego władztwa nad rzeczą, na przykład poprzez tak zwane immisje – art. 222 § 2 Kodeksu cywilnego).

Zgodnie z art. 119 Kodeksu cywilnego terminy przedawnienia roszczeń nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną (np. przez umowę). Jeżeli zostanie podjęta próba zawarcia umowy skracającej albo wydłużającej terminy przedawnienia, to umowa taka będzie w tym zakresie nieważna.

Zarzut przedawnienia roszczenia

Z przepisu art. 117 § 2 Kodeksu cywilnego wynika, że po upływie określonego w ustawie terminu, ten przeciwko komu roszczenie przysługuje (dłużnik), może uchylić się od jego zaspokojenia. Aby uchylić się od zaspokojenia roszczenia przysługującego wierzycielowi należy poinformować wierzyciela o upływie terminu przedawnienia roszczenia i odmowie spełnienia świadczenia. Dochodzi do tego poprzez podniesienie zarzutu przedawnienia.

Zarzut przedawnienia roszczenia może być podniesiony zarówno na etapie postępowania przedsądowego, jak i na etapie postępowania sądowego. Jeżeli w danej sprawie będzie prowadzone postępowanie sądowe konieczne jest podniesienie zarzutu przedawnienia w toku postępowania sądowego, niezależnie od tego, że zarzut przedawnienia był już podniesiony jeszcze przed wniesieniem pozwu.

Czy sąd automatycznie uwzględnia upływ terminu przedawnienia roszczeń?

Sąd nie bada z urzędu tego, czy minął już termin przedawnienia roszczeń. Badanie przez sąd kwestii przedawnienia następuje tylko na skutek zarzutu podniesionego przez pozwanego w toku postępowania sądowego.

Wyjątkiem jest sytuacja, w której przedsiębiorca dochodzi roszczenia przysługującego przeciwko konsumentowi. Wyjątek od ogólnej zasady został wprowadzony w art. 117 § 2.1 Kodeksu cywilnego. Przepis ten stanowi, że “po upływie terminu przedawnienia nie można domagać się zaspokojenia roszczenia przysługującego przeciwko konsumentowi“

Odstępstwo od ogólnej zasady braku uwzględniania zarzutu przedawnienia z urzędu zostało wprowadzone celem zapewnienia szczególnej ochrony konsumentów. Wyjątek ten wprowadzono między innymi w związku z masowym dochodzeniem przez tak zwane firmy windykacyjne przedawnionych od wielu lat roszczeń przysługujących przeciwko konsumentom (które zostały odkupione od innych podmiotów jako wierzytelności nieściągalne).

Czy sąd może nie uwzględnić zarzutu przedawnienia?

Sąd może nie uwzględnić upływu terminu przedawnienia pomimo podniesienia przez pozwanego zarzutu przedawnienia w dwóch przypadkach:

1. zarzut przedawnienia roszczeń zostanie uznany za sprzeczny z zasadami współżycia społecznego
2. zarzut przedawnienia roszczeń został podniesiony przez konsumenta przeciwko przedsiębiorcy, ale względy słuszności nakazują tego zarzutu nie uwzględniać

Przedawnienie jako sprzeczne z zasadami współżycia społecznego

Odmowa uwzględnienia zarzutu przedawnienia z powodu jego sprzeczności z zasadami współżycia społecznego nie jest uwzględniana przez sąd z urzędu (z własnej inicjatywy sądu). Sąd bada, czy pozwany powinien korzystać z ochrony prawnej na skutek podniesienia zarzutu przedawnienia, tylko wtedy kiedy powód zarzuci, że w tym konkretnym przypadku pozwany z takiej ochrony nie powinien korzystać.

Należy pamiętać o tym, że sąd może uznać, że podniesienie zarzutu przedawnienia jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego tylko w wyjątkowych przypadkach (możliwość podniesienia zarzutu przedawnienia jest bowiem zasadą dopuszczaną przez przepisy prawa).

Jako przykład działania sprzecznego z zasadami współżycia społecznego można podać prowadzenie przez dłużnika negocjacji z wierzycielem nie celem spłacenia długu, tylko celem odciągnięcia wierzyciela od wniesienia pozwu bezpośrednio przed upływem terminu przedawnienia. Uznanie zarzutu przedawnienia za sprzeczny z zasadami współżycia społecznego może nastąpić ze względu na skomplikowane relacje rodzinne (na przykład zobowiązany do zapłaty zachowku deklarował, że spłaci zachowek po sprzedaży majątku spadkowego, co nie nastąpiło przez wiele lat, a nastąpiło już po upływie terminu przedawnienia).

Przedawnienie roszczeń wobec konsumenta jako sprzeczne z względami słuszności

W 2018 roku wszedł w życie art. 117.1 Kodeksu cywilnego mający zapewniać ochronę przedsiębiorcom w przypadku konieczności uwzględnienia z urzędu upływu okresu przedawnienia roszczenia przedsiębiorcy wobec konsumenta (co wynika z art. 117 § 2.1 Kodeksu cywilnego, a co omówiliśmy już powyżej). Odmowa uwzględnienia upływu terminu przedawnienia jest możliwa tylko jeżeli:

• zachodzi wyjątkowy przypadek
• wymagają tego względy słuszności
• odmowa uwzględnienia upływu przedawnienia zachodzi po rozważeniu interesów stron (co obejmuje: długość terminu przedawnienia, długość okresu od upływu terminu przedawnienia do chwili dochodzenia roszczenia, charakter okoliczności powodujących niedochodzenie roszczenia przez przedsiębiorcę, w tym wpływ zachowania konsumenta na opóźnienie dochodzenia roszczenia przez przedsiębiorcę)

Z doświadczenia naszej kancelarii adwokackiej wynika, że art. 117.1 Kodeksu cywilnego jest stosowany wyjątkowo rzadko z korzyścią dla przedsiębiorców. Jest to skutkiem uznawania, że przedsiębiorca ma w sporze z konsumentem znacznie silniejszą pozycję, a przewaga przedsiębiorcy nad konsumentem dotyczy tak kwestii organizacyjnych, finansowych, jak i prawnych (stałe korzystanie z profesjonalnej obsługi prawnej powinno umożliwiać wniesienie pozwu w odpowiednim czasie).

Jakie są skutki przedawnienia?

Na skutek upływu terminu przedawnienia roszczenie nie wygasa. Roszczenie istnieje dalej, przy czym nie można domagać się jego spełnienia z wykorzystaniem przymusu państwowego.

W związku z tym, w przypadku dobrowolnego spełnienia przez dłużnika przedawnionego roszczenia (na przykład na skutek braku świadomości, że termin przedawnienia upływa), dłużnik nie może żądać zwrotu spełnionego świadczenia. Ograniczenie to wynika z art. 411 pkt 3) Kodeksu cywilnego.

Skutkiem skutecznego podniesienia zarzutu przedawnienia w toku postępowania sądowego, powinno być oddalenie powództwa przez sąd.

Jakie są terminy przedawnienia roszczeń?

Ogólne terminy przedawnienia roszczeń

W przypadku przedawnienia roszczeń wyróżnia się ogólne i szczególne terminy przedawnienia roszczeń.

Terminy ogólne przedawnienia roszczeń wynoszą:

• sześć lat – dla wszystkich roszczeń, dla których nie jest przewidywany inny termin przedawnienia
• trzy lata – dla wszystkich roszczeń okresowych, dla których nie jest przewidywany inny termin przedawnienia
• trzy lata – dla wszystkich roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej, dla których nie jest przewidywany inny termin przedawnienia

Roszczenia o świadczenia okresowe to roszczenia, które dłużnik obowiązany jest spełniać w określonych z góry odstępach czasu. Typowym przykładem świadczenia okresowego może być czynsz dzierżawny wynikający z umowy dzierżawy, renta, czy odsetki z tytułu opóźnienia w zapłacie faktury.

Roszczenia związane z prowadzeniem działalności gospodarczej dotyczą podmiotu, który prowadzi działalność gospodarczą oraz są związane z tą działalnością. Nie jest natomiast istotne przeciwko komu kierowane są te roszczenia. Mogą być bowiem kierowane przeciwko innej osobie prowadzącej działalność gospodarczą, jak również przeciwko konsumentowi.

W przypadku zawierania przez przedsiębiorcę umowy z konsumentem możliwe są odmienne terminy przedawnienia roszczeń dla przedsiębiorcy i konsumenta (na przykład roszczenia konsumenta wynikające z umowy kupna sprzedaży przedawniają się z upływem 6 lat, a dla przedsiębiorcy z upływem 2 lat – art. 554 Kodeksu cywilnego).

Szczególne terminy przedawnienia roszczeń

Wskazane powyżej terminy przedawnienia roszczeń stosuje się tylko wtedy, gdy przepis szczególny nie przewiduje innego terminu przedawnienia roszczenia. Przykładem przepisu określającego inny termin przedawnienia jest art. 677 Kodeksu cywilnego wprowadzający roczny termin przedawnienia dla niektórych roszczeń z umowy najmu (np. roszczenia najemcy przeciwko wynajmującemu).

Najkrótszym terminem przedawnienia jest termin sześciomiesięczny. Termin ten wynika z art. 848 Kodeksu cywilnego i dotyczy przedawnienia roszczeń o naprawienie szkody wynikłej z utraty lub uszkodzenia rzeczy wniesionych do hotelu lub podobnego zakładu i jest liczony od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie (przy czym do przedawnienia dochodzi w każdym razie z upływem roku od dnia, w którym poszkodowany przestał korzystać z usług hotelu lub podobnego zakładu)

Upływ terminu przedawnienia z końcem roku kalendarzowego

Obliczając termin przedawnienia roszczenia należy pamiętać, że zgodnie z art. 118 Kodeksu cywilnego koniec terminu przedawnienia przypada na ostatni dzień roku kalendarzowego, chyba że termin przedawnienia jest krótszy niż dwa lata.

W praktyce, powoduje to wydłużenie terminów przedawnienia roszczeń oraz uproszczenie obliczania upływu terminu przedawnienia – upływ terminu przedawnienia zdecydowanej większości roszczeń przypada na ostatni dzień roku kalendarzowego.

Na przykład, jeżeli roszczenie o zapłatę ceny sprzedaży wynikające z umowy kupna sprzedaży zawartej w ramach działalności gospodarczej (dwuletni termin przedawnienia roszczeń wynikający z art. 554 Kodeksu cywilnego) stało się wymagalne w dniu 15 marca 2022 roku, koniec terminu przedawnienia przypada nie na 15 marca 2024 roku, tylko 31 grudnia 2024 roku.

Kiedy rozpoczyna się upływ okresu przedawnienia roszczeń?

Zgodnie z art. 120 Kodeksu cywilnego, bieg terminu przedawnienia roszczenia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne. Roszczenie stało się wymagalne, jeżeli wierzyciel może skutecznie domagać się od dłużnika zadośćuczynienia jego roszczeniu. Na przykład, roszczenie o zwrot pożyczki staje się wymagalne od dnia następującego po dniu, w którym pożyczka powinna była zostać zwrócona.

Termin spełnienia świadczenia powinien być określony w umowie. Jeżeli termin nie został określony w umowie lub obowiązek spełnienia świadczenia wynika z innego zdarzenia prawnego (na przykład z bezpodstawnego wzbogacenia albo z czynu niedozwolonego), świadczenie powinno zostać spełnione niezwłocznie po wezwaniu do jego spełnienia (w typowej sytuacji po wezwaniu do zapłaty).

Art. 120 Kodeksu cywilnego wprowadza także modyfikacje omówionej powyższej zasady:

• jeżeli wymagalność roszczenia zależy od podjęcia określonej czynności przez uprawnionego, bieg terminu rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność w najwcześniej możliwym terminie (na przykład, jeżeli nie został określony termin zwrotu pożyczki, należy zażądać jej zwrotu)
• bieg przedawnienia roszczeń o zaniechanie rozpoczyna się od dnia, w którym dłużnik nie zastosował się do treści zobowiązania

Zawieszenie biegu przedawnienia roszczeń

Na czym polega zawieszenie biegu przedawnienia?

W trakcie biegu terminów przedawnienia mogą pojawić się szczególne okoliczności, które utrudniają lub uniemożliwiają dochodzenie roszczeń przez osobę uprawnioną. Z tego względu Kodeks cywilny przewiduje możliwość zawieszenie biegu terminu przedawnienia. 

Zawieszenie biegu terminu przedawnienia polega na tym, że przy ustalaniu biegu terminów przedawnienia roszczenia nie bierze się pod uwagę okresów występowania szczególnych okoliczności. Po ustaniu tych okoliczności okres przedawnienia nie biegnie od początku, tylko jest kontynuowany.

Jeżeli szczególne okoliczności pojawią w momencie, w którym powinien się już rozpocząć bieg przedawnienia, to następuje wtedy przesunięcie początku biegu terminu przedawnienia do chwili ustania tych okoliczności. Jeżeli szczególne okoliczności pojawią się już po rozpoczęciu biegu przedawnienia, to nie uwzględnia się czasu ich trwania w obliczaniu okresu przedawnienia.

Kiedy następuje zawieszenie biegu przedawnienia?

Art. 121 Kodeksu cywilnego określa, że zawieszenie przedawnienia roszczeń powoduje sześć typów zdarzeń:

1. czas trwania władzy rodzicielskiej – co do roszczeń, które przysługują dzieciom przeciwko rodzicom
2. czas sprawowania opieki lub kurateli – co do roszczeń przysługującym osobom niemającym pełnej zdolności do czynności prawnych przeciwko osobom sprawującym opiekę lub kuratelę
3. czas trwania małżeństwa – co do roszczeń przysługujących jednemu z małżonków przeciwko drugiemu
4. czas trwania siły wyższej – co do wszystkich roszczeń, jeżeli z powodu siły wyższej uprawniony nie może ich dochodzić przed sądem
5. czas trwania mediacji – co do roszczeń objętych umową o mediację
6. czas trwania postępowania pojednawczego – co do co do roszczeń objętych wnioskiem o zawezwanie do próby ugodowej

Wstrzymanie zakończenia biegu terminu przedawnienia roszczeń

Artykuł 122 Kodeksu cywilnego wprowadza dodatkowe regulacje dotyczące zakończenia biegu przedawnienia roszczenia przysługującego osobie niemającej pełnej zdolności do czynności prawnych albo osobom, co do których istnieje podstawa do ubezwłasnowolnienia. Chodzi tutaj o roszczenie, które osoba niemająca pełnej zdolności do czynności prawnych może skierować przeciwko innej osobie.

Osobami nie mającymi pełnej zdolności do czynności prawnych podlegającymi szczególnej ochronie na podstawie art. 122 Kodeksu cywilnego są:

• osoby małoletnie, które nie podlegają władzy rodzicielskiej ani nie ustanowiono dla nich opiekuna;
• osoby ubezwłasnowolnione całkowicie, które nie podlegają władzy rodzicielskiej ani nie ustanowiono dla nich opiekuna
• osoby ubezwłasnowolnione częściowo, dla których nie ustanowiono kuratora

Przedawnienie względem osoby, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych nie może skończyć się wcześniej niż z upływem 2 lat od ustanowienia dla niej przedstawiciela ustawowego albo od ustania przyczyny jego ustanowienia. Jeżeli termin przedawnienia jest krótszy niż 2 lata, jego bieg liczy się od dnia ustanowienia przedstawiciela ustawowego albo od dnia, w którym ustała przyczyna jego ustanowienia.

Omówione powyżej zasady stosuje się odpowiednio do biegu przedawnienia przeciwko osobie, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia.

Przerwanie biegu przedawnienia roszczeń

Zajście zdarzenia powodującego przerwanie biegu przedawnienia powoduje, że okres przedawnienia roszczenia zaczyna biec od początku (w przeciwieństwie do zawieszenia biegu przedawnienia, gdzie po ustaniu przyczyny zawieszenia okres przedawnienia jest kontynuowany).

Przerwanie biegu przedawnienia powodują 2 rodzaje zdarzeń:

1. czynności podjęte bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia (jeżeli zostały podjęte przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym)
2. uznanie roszczenia przez osobę, przeciwko której roszczenie przysługuje

Każda czynność dokonana przed sądem (lub organem powołanym do rozpatrywania sporu lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju) jeżeli jest podjęta bezpośrednio w celu dochodzenia roszczenia (ewentualnie ustalenia, zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia) powoduje przerwanie biegu przedawnienia roszczenia. Za takie czynności uznaje się między innymi:

• wniesienie pozwu do sądu
• zgłoszenie w procesie zarzutu potrącenia wierzytelności wzajemnej przez pozwanego wierzyciela
• złożenie wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu do sporządzenia i wniesienia pozwu
• złożenie wniosku o nadanie tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności
• zgłoszenie wniosku do komornika o wszczęcie egzekucji

Przedawnienie roszczenia stwierdzonego wyrokiem sądowym

Zgodnie z art. 125 § 1 Kodeksu cywilnego, okres przedawnienia roszczeń potwierdzonych prawomocnym wyrokiem sądu wynosi 6 lat. Okres ten biegnie od dnia uprawomocnienia się wyroku sądowego i może być przerywany kolejnymi działaniami wierzyciela zmierzającymi do egzekwowania wyroku – złożeniem wniosku o nadanie klauzuli wykonalności, czy złożeniem wniosku o wszczęcie postępowania egzekucyjnego do komornika.

Wskazany powyżej sześcioletni okres przedawnienia dotyczy także innych prawomocnych orzeczeń sądów lub innych organów powołanych do rozpoznawania spraw danego rodzaju, orzeczeń sądów polubownych oraz ugód zawartych przed sądem, sądem polubownym albo mediatorem.

Podkreślić należy, że 6 letni okres przedawnienia roszczeń potwierdzonych wyrokiem sądu dotyczy także roszczeń, które były objęte krótszym okresem przedawnienia przed uzyskaniem wyroku sądowego. Oznacza to między innymi, że termin przedawnienia roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej po uzyskaniu wyroku sądowego wynosi sześć lat, a nie trzy lata (jak miało to miejsce przed skierowaniem sprawy do sądu).