Umowa dzierżawy

[toc]

Umowa dzierżawy – podstawowe informacje

Na czym polega umowa dzierżawy?

Umowa dzierżawy to umowa, na podstawie której:

  • wydzierżawiający zobowiązuje się oddać dzierżawcy rzecz lub prawo do używania oraz pobierania z nich pożytków,
  • dzierżawca zobowiązuje się płacić wydzierżawiającemu.

Umowę dzierżawy regulują przepisy art. 693-709 Kodeksu cywilnego. W związku z tym, że pomiędzy umową najmu i umową dzierżawy zachodzą istotne podobieństwa przepis art. 694 Kodeksu cywilnego nakazuje stosować do niej również odpowiednio przepisy dotyczące umowy najmu, a więc przepisy art. 659-692 Kodeksu cywilnego.

Najczęściej myśląc o umowie dzierżawy myślimy o gruntach rolnych. Aktualnie wydzierżawiane są także inne rzeczy i prawa. O tym co może być wydzierżawione, przeczytasz w dalszej części tego artykułu.

Czas trwania umowy dzierżawy

Umowę dzierżawy można zawrzeć na czas:

  1. określony (maksymalnie na 30 lat),
  2. na czas nieokreślony.

Jeżeli umowa najmu została zawarta na czas oznaczony dłuższy niż 30 lat, to po upływie tego terminu traktowana jest ona jako zawarta na czas nieoznaczony. Oznacza to,  że do upływu 30 lat umowa jest zawarta na czas oznaczony, a po upływie tego okresu na czas nieoznaczony. Takie zasady dzierżawy wynikają z art. 695 § 1 Kodeksu cywilnego.

Jeśli umowę dzierżawy nieruchomości zawarto na czas określony dłuższy niż rok, to musi ona mieć formę pisemną. W przypadku niezachowania tej formy przyjmuje się, że zawarto ją na czas nieoznaczony. Taki skutek istnieje od początku obowiązywania umowy (a nie po upływie tego okresu, tak jak miało to miejsce w przypadku zawierania umowy na okres przekraczający 30 lat). Ograniczenia takie wynikają z art. 660 w zw. z art. 694 Kodeksu cywilnego (odpowiednie stosowanie przepisów o umowie najmu do umowy dzierżawy).

Strony umowy dzierżawy

umowa dzierżawy gruntów rolnych

Stronami umowy dzierżawy są:

  1. dzierżawca,
  2. wydzierżawiający.

Zarówno pierwszym, jak i drugim może być każdy podmiot. Zasadniczo przepisy prawa nie nakładają w tym żadnych ograniczeń i wymagań co osoby mogącej zawrzeć umowę dzierżawy (na przykład co do konieczności pozostawania przedsiębiorcą lub prowadzenia gospodarstwa rolnego).

Natomiast dzierżawcą nieruchomości państwowej lub komunalnej może być czasem nawet jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej.

Co może być przedmiotem umowy dzierżawy?

W przeciwieństwie do umowy najmu, przedmiotem umowy dzierżawy mogą być nie tylko rzeczy. Wydzierżawić można między innymi:

  • rzeczy materialne,
  • prawa,
  • nieruchomości rolne,
  • obwody rybackie,
  • obwody łowieckie,
  • prawa do domen lub stron internetowych.

Forma umowy dzierżawy

Umowa dzierżawy może być zawarta w dowolnej formie (ustnej, pisemnej, pisemnej z urzędowo poświadczoną datą, pisemnej z notarialnie lub urzędowo poświadczonymi podpisami, dokumentowej, aktu notarialnego, czy nawet dorozumianej).

Od omówionej powyżej zasady istnieją jednak pewne wyjątki:

  • umowa dzierżawy przedsiębiorstwa powinna być zawarta w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi
  • umowa dzierżawy nieruchomości rolnej powinna być zawarta w formie pisemnej z datą pewną, jeżeli dzierżawcy ma przysługiwać prawo pierwokupu nieruchomości rolnej;
  • umowa dzierżawy nieruchomości lub pomieszczeń na czas dłuższy niż rok powinna być zawarta co najmniej w formie pisemnej (w razie niezachowania tej formy umowę dzierżawy poczytuje się za zawartą na czas nieoznaczony).

Czym różni się umowa dzierżawy od umowy najmu?

Umowa dzierżawy jest umową podobną do umowy najmu. Oprócz podobieństw, wykazuje jednak kilka znaczących różnic. Najważniejszą różnicą jest to, że przedmiotem umowy dzierżawy mogą być prawa, a umowy najmu nie.

Często jednak odróżnienie obydwu umów przysparza często trudności. Jeśli na przykład lokal został oddany przez właściciela do korzystania odpłatnie posiadaczowi zależnemu, który potem oddał ten lokal w najem, to posiadacz zależny używający lokal czerpie zyski (pożytki cywilne) z najmu i prowadzi w tym zakresie działalność gospodarczą. W takiej sytuacji mamy do czynienia z dzierżawą lokalu, a nie z najmem i podnajmem. Jeśli natomiast lokal został podnajęty okazjonalnie, a najemca używa go samodzielnie w innych celach i nie osiąga z niego przychodu i nie prowadzi działalności gospodarczej, to mamy do czynienia z umową najmu.

Umowę dzierżawy zawiera się na ogół na dłuższy okres niż umowy najmu. Dzięki temu dzierżawca  ma czas na inwestowanie w przedmiot dzierżawy i amortyzację poczynionych nakładów. Dzierżawca (w przeciwieństwie do najemcy) korzysta także z większej ochrony – przysługuje mu prawo zapłaty czynszu dzierżawnego z dołu, możliwość żądania obniżenia czynszu dzierżawnego w przypadku zmniejszenia dochodu, a także możliwość pierwokupu przedmiotu dzierżawy.

Prawa i obowiązki dzierżawcy

Dzierżawca ma szereg praw i obowiązków wynikających z umowy dzierżawy. Jeśli chodzi o prawa, to może on:

  • używać przedmiot dzierżawy, korzystać z niej oraz pobierać z niej pożytki;
  • żądać obniżenia czynszu dzierżawnego jeżeli zwykły przychód z przedmiotu dzierżawy uległ znacznemu zmniejszeniu;
  • żądać zwrotu nakładów poczynionych na zasiewy.

Jeśli chodzi o obowiązki, to dzierżawca powinien:

  • płacić wydzierżawiającemu umówiony czynsz dzierżawny;
  • wykonywać swoje prawo zgodnie z wymaganiami prawidłowej gospodarki;
  • dokonywać napraw niezbędnych do zachowania przedmiotu dzierżawy w niepogorszonym stanie;
  • zwrócić rzecz po zakończeniu dzierżawy w niepogorszonym stanie.

Prawo do korzystania z przedmiotu dzierżawy

Popisanie umowy dzierżawy

Dzierżawca ma prawo do używania przedmiotu dzierżawy, do jego posiadania oraz pobierania pożytków. Pożytki dzieli się na naturalne, cywilne lub prawne.

Pożytki naturalne to płody i części składowe, jeśli według zasad prawidłowej gospodarki stanowią normalny dochód z rzeczy. Do pożytków naturalnych gruntu można zaliczyć płody rolne oraz inne dochody przynoszone przez rzecz – na przykład dochody uzyskiwane z eksploatacji nieruchomości gruntowej (glina, piasek, żwir oraz kopaliny).

Zwrot nakładów na zasiewy

Jeśli w momencie wydania przedmiotu dzierżawy grunt rolny nie był obsiany zgodnie z wymaganiami prawidłowej gospodarki (ciągłego i cyklicznego gospodarowania gruntem rolnym), a po zakończeniu umowy dzierżawy został zwrócony grunt z zasiewami, to dzierżawca może rozliczyć nakłady, które poniósł w związku z tymi zasiewami.

Nakładami w tym przypadku są wydatki poniesione zgodnie z zasadami racjonalnego gospodarowania gruntem rolnym – na zakup ziarna siewnego albo innych nasion, koszty obsiania gruntu (koszty paliwa, robocizny), a także wydatki na zakup nawozów oraz środków ochrony roślin, jeśli ich poniesienie było konieczne.

Obowiązek zapłaty czynszu dzierżawnego

Głównym obowiązkiem dzierżawcy wynikającym z umowy dzierżawy jest zapłata czynszu. Czynsz dzierżawny ma zawsze charakter okresowy, nawet jeśli płaci się go z góry za cały okres dzierżawy jeżeli umowa była zawarta na czas oznaczony (może być ona także przykładowo płatny miesięcznie, kwartalnie, corocznie).

Czynsz dzierżawny może być wypłacany w pieniądzu lub świadczeniach innego rodzaju (w tym przykładowo w ułamkowej części uzyskanych plonów), a także w postaci świadczenia usług (np. obsianie lub skoszenie innego gruntu, czyli nie oddanego do korzystania na podstawie umowy dzierżawy).

Strony mogą w umowie oznaczyć termin płatności czynszu. Jeśli tego nie uczyniono, czynsz płatny jest z dołu w terminie przyjętym zwyczajowo, a jeśli brak takiego zwyczaju, to czynsz płaci się co pół roku z dołu.

Żądanie obniżenia czynszu dzierżawnego

Dzierżawca zawsze musi liczyć się z ryzykiem braku osiągnięcia przychodów z przedmiotu dzierżawy –  na przykład z powodu gradobicia, suszy lub pożaru. Może on wystąpić z roszczeniem o zmianę wysokości czynszu wynikającego z umowy dzierżawy, jeśli są spełnione następujące warunki:

  • doszło do znacznego zmniejszenia przychodów uzyskiwanych z przedmiotu dzierżawy – znaczne zmniejszenie na ogół oznacza zmniejszenie przychodu wobec poprzednich okresów o około 50%, zaś przy ocenie zmniejszenia przychodów bierze się pod uwagę wypłatę świadczeń z ubezpieczenia przedmiotu dzierżawy;
  • dzierżawca lub osoby, którymi się posługuje przy wykonywaniu umowy dzierżawy nie ponoszą odpowiedzialności za przyczyny zmniejszenia przychodu;
  • przyczyny zmniejszenia przychodu nie są związane z dzierżawcą.

Stosunkowe rozliczenie czynszu

Jeśli umowa dzierżawy kończy się przed upływem roku dzierżawnego, to dzierżawca musi zapłacić czynsz w stosunku, w którym pożytki pobrane lub możliwe do pobrania pozostają do pożytków z całego roku dzierżawnego. Dotyczy to wszelkich pożytków zarówno naturalnych, jak i cywilnych. Bez znaczenia jest w tym przypadku to, w jaki sposób strony ustaliły w umowie dzierżawy wysokość czynszu.

Korzystanie z przedmiotu dzierżawy zgodnie z wymaganiami prawidłowej gospodarki

Dzierżawca ma obowiązek wykonywania umowy dzierżawy zgodnie z wymaganiami prawidłowej gospodarki. Kryterium wymagań prawidłowej gospodarki może być rozumiane na różne sposoby – zależy to od przedmiotu i treści umowy dzierżawy.

Wymagania te będą rozumiane inaczej w przypadku dzierżawy przedsiębiorstwa produkcyjnego lub usługowego, a inaczej w przypadku dzierżawy nieruchomości rolnej, czy też gospodarstwa rolnego. Wymagania, o których mowa powinno się ustalać przy jednoczesnym uwzględnieniu właściwości gospodarczych przedmiotu dzierżawy, zawodowych i moralnych kwalifikacji dzierżawcy, a także jego doświadczenia i wykształcenia.

Co istotne, dzierżawca nie może zmieniać przeznaczenia przedmiotu umowy dzierżawy bez zgody wydzierżawiającego. Przykładowo na gruncie wykorzystywanym jako użytki rolne nie jest dopuszczalne prowadzenie prac odkrywkowych i wydobywanie żwiru.

Obowiązek dokonywania napraw niezbędnych do zachowania przedmiotu dzierżawy w odpowiednim stanie

Wydzierżawiający powinien udostępnić dzierżawcy rzecz w stanie, który nadaje się do używania i pobierania pożytków. Dzierżawca od chwili wydania mu przedmiotu dzierżawy powinien dokonywać napraw niezbędnych do zachowania go w stanie niepogorszonym, a więc w takim jaki istniał w momencie wydania go na podstawie umowy dzierżawy.

Obowiązek zwrotu dzierżawionej rzeczy

umowa dzierżawy gospodarstwa rolnego

Po zakończeniu umowy dzierżawy dzierżawca powinien zwrócić przedmiot dzierżawy w niepogorszonym stanie. Umowa może jednak stanowić inaczej.

Termin zwrotu strony mogą określić w umowie. Jeśli umowa dzierżawy milczy na ten temat, to przedmiot dzierżawy powinien być zwrócony niezwłocznie po wezwaniu wierzyciela.

Prawa i obowiązki wydzierżawiającego

Wydzierżawiający ma szereg praw i obowiązków wynikających z umowy dzierżawy. Jeśli chodzi o prawa to może on:

  • domagać się zapłaty czynszu dzierżawnego;
  • wyrazić zgodę na oddanie przedmiotu dzierżawy osobie trzeciej do bezpłatnego używania i poddzierżawy;
  • wypowiedzieć umowę dzierżawy;
  • po zakończeniu obowiązywania umowy dzierżawy żądać od dzierżawcy wydania przedmiotu dzierżawy w niepogorszonym stanie.

Jeśli natomiast chodzi o obowiązki, to wydzierżawiający powinien:

  • oddać dzierżawcy rzecz do ożywania i pobierania z niej pożytków przez czas oznaczony lub nieoznaczony;
  • obniżyć czynsz przypadający za dany okres gospodarczy, jeżeli zwykły przychód z przedmiotu dzierżawy uległ znacznemu zmniejszeniu.

Wypowiedzenie umowy dzierżawy

Wypowiedzenie umowy dzierżawy z zachowaniem okresu wypowiedzenia

Zgodnie z art. 704 Kodeksu cywilnego, jeżeli umowa dzierżawy została zawarta na czas nieoznaczony (oraz jeżeli nie uzgodniono inaczej), to można ją wypowiedzieć z zachowaniem następujących okresów wypowiedzenia:

  • 1 rok naprzód na koniec roku dzierżawnego – jeżeli zawarta umowę dzierżawy gruntów rolnych;
  • 6 miesięcy naprzód przed upływem roku dzierżawnego – jeżeli zawarto umowę innej nieruchomości, rzeczy ruchomej lub praw.

Umowę dzierżawy można także wypowiedzieć, jeżeli w jej treści przewidziano wyraźnie taką możliwość. Możliwe jest zastrzeżenie prawa do wypowiedzenia umowy zarówno z zachowaniem, jak i bez zachowania okresu wypowiedzenia. Konieczne jest przy tym określenie dokładnych przypadków, w których będzie możliwe dokonanie wypowiedzenia. Prawo do wprowadzenia do umowy dodatkowych przyczyn wypowiedzenia wynika z odpowiedniego stosowanie przepisów o najmie – art. 673 § 3 w związku z art. 694 Kodeksu cywilnego.

Wypowiedzenie umowy dzierżawy bez zachowania okresu wypowiedzenia

Wydzierżawiający może wypowiedzieć umowę dzierżawy bez zachowania okresu wypowiedzenia, jeśli dzierżawca:

  1. używa przedmiotu dzierżawy wbrew zasadom prawidłowej gospodarki oraz gdy zmienia przeznaczenie przedmiotu dzierżawy bez zgody wydzierżawiającego;
  2. dopuszcza się zwłoki z zapłatą czynszu co najmniej za dwa pełne okresy płatności, a jeśli czynsz jest płatny rocznie, gdy dopuszcza się zwłoki z zapłatą ponad 3 miesiące;
  3. zaniedbuje przedmiot dzierżawy do tego stopnia, że zostaje on narażony na jego utratę lub uszkodzenie;
  4. oddaje przedmiot dzierżawy w poddzierżawę lub w bezpłatne używanie bez zgody wydzierżawiającego.

Brak przestrzegania zasad prawidłowej gospodarki

Jeśli dzierżawca używa rzecz w sposób sprzeczny z umową dzierżawy lub jej przeznaczeniem, to wydzierżawiający powinien upomnieć dzierżawcę. Jeżeli pomimo upomnienia dzierżawca nie zmienił swojej postawy i zaniedbuje rzecz do tego stopnia, że zostaje ona narażona na utratę lub uszkodzenie, to wydzierżawiający może wypowiedzieć umowę dzierżawy bez zachowania terminów wypowiedzenia.

Uprawnienie takie wynika z art. 667 § 2 w związku z art. 694 Kodeksu cywilnego i wynika z odpowiedniego stosowania przepisów o najmie do umowy dzierżawy.

Zwłoka dzierżawcy z zapłatą czynszu

Ze zwłoką dzierżawcy w zapłacie czynszu mamy do czynienia, jeżeli uchybia on terminowi płatności z powodu, za który ponosi odpowiedzialność. Jeżeli dzierżawca będzie w stanie wykazać, że do braku terminowej zapłaty doszło z powodu okoliczności. za które nie ponosi odpowiedzialności, to będzie on pozostawał w opóźnieniu, a nie w zwłoce (w takim wypadku wypowiedzenie umowy dzierżawy nie będzie możliwe).

Wydzierżawiający może wypowiedzieć umowę dzierżawy, jeśli dzierżawca pozostaje w zwłoce z zapłatą czynszu za dwa pełne okresy płatności, a jeśli czynsz jest płatny rocznie opóźnienie musi być ponad trzymiesięczne. Jeśli oprócz czynszu dzierżawca zobowiązał się uiszczać podatki i inne ciężary związane z własnością przedmiotu dzierżawy, to wydzierżawiający może wypowiedzieć umowę także w przypadku zwłoki z zapłatą podatków oraz innych należności.

Wydzierżawiający może wypowiedzieć umowę dzierżawy bez zachowania terminu wypowiedzenia (to jest w trybie natychmiastowym), ale wcześniej powinien o tym uprzedzić dzierżawcę i udzielić mu dodatkowego trzymiesięcznego terminu do zapłaty zaległego czynszu. Prawo do wypowiedzenia umowy w takim przypadku przysługuje na podstawie art. 703 Kodeksu cywilnego

Oddanie do używania lub poddzierżawy

Dzierżawca nie może bez zgody wydzierżawiającego oddawać przedmiotu dzierżawy osobie trzeciej do bezpłatnego używania, ani go poddzierżawiać. Jeśli dzierżawca dokona tego bez zgody wydzierżawiającego, to wydzierżawiający może wypowiedzieć umowę dzierżawy bez zachowania terminów wypowiedzenia. Uprawnienie takie wynika z art. 698 § 2 Kodeksu cywilnego

Dzierżawa gruntów rolnych

zasady prawidłowej gospodarki w umowie dzierżawyKodeks cywilny przewiduje szczególne przepisy dotyczące dzierżawy gruntów rolnych, które wzmacniają pozycję dzierżawcy.

Jak wspomniałem już o tym wcześniej, art. 704 Kodeksu cywilnego przedłuża do jednego roku termin wypowiedzenia dzierżawy gruntu rolnego zawartej na czas nieoznaczony. Zgodnie z nim, w braku innych ustaleń, umowę dzierżawy gruntu rolnego można wypowiedzieć na jeden rok naprzód na koniec roku dzierżawnego.

Kolejnym z przepisów wzmacniających pozycję dzierżawcy jest art. 706 Kodeksu cywilnego. Przepis ten określa sposób rozliczenia z tytułu nakładów poniesionych na zasiewy. Jeżeli przy zakończeniu umowy dzierżawy dzierżawca gruntu rolnego pozostawia zgodnie ze swym obowiązkiem zasiewy, to może on żądać zwrotu poczynionych na te zasiewy nakładów. Żądanie takie jest uzasadnione jeżeli przy rozpoczęciu umowy dzierżawy wbrew wymaganiom prawidłowej gospodarki dzierżawca nie otrzymał odpowiednich zasiewów (otrzymał grunt nie obsiany, a pozostawił obsiany).

Najważniejsze jest jednak przyznanie dzierżawcy nieruchomości rolnej ustawowego prawa pierwokupu. Zgodnie z art. 3 ust. 1 Ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego prawo pierwokupu przysługuje dzierżawcy, gdy sprzedawcą nieruchomości rolnej jest osoba fizyczna lub osoba prawna inna niż Agencja Nieruchomości Rolnych.

Dla zrealizowania prawa pierwokupu muszą być dodatkowo spełnione następujące warunki:

  • umowa dzierżawy musi być zawarta w formie pisemnej z datą pewną;
  • dzierżawa musi być wykonywana przez co najmniej 3 lata licząc od zawarcia umowy;
  • nabywana nieruchomość musi wchodzić w skład gospodarstwa rodzinnego dzierżawcy musi być dzierżawiona przez spółdzielnie produkcji rolnej.

Jednak zgodnie z art. 3 ust. 5 wspomnianej ustawy dzierżawca nie może skorzystać z prawa pierwokupu w razie, gdy:

  • nabywcą nieruchomości rolnej jest osoba bliska zbywcy w rozumieniu przepisów o gospodarce nieruchomościami;
  • sprzedaż nieruchomości stanowiącej wkład gruntowy członka spółdzielni produkcji rolnej następuje na rzecz innego członka tej spółdzielni;
  • spółdzielnia produkcji rolnej nabywa od członka spółdzielni nieruchomość stanowiącą wkład gruntowy w tej spółdzielni;
  • nabywcą jest jednostka samorządu terytorialnego.

Osobami bliskimi w rozumieniu ustawy o gospodarce nieruchomościami są zstępni, wstępni, rodzeństwo, dzieci rodzeństwa, małżonka, osoby przysposabiające i przysposobione oraz osoby, które pozostają ze zbywcą faktycznie we wspólnym pożyciu.

Jeśli umowa dzierżawy nieruchomości rolnej trwała co najmniej 3 lata od dnia jej zawarcia, to dzierżawca musi zostać powiadomiony o zawarciu umowy kupna sprzedaży przedmiotu dzierżawy. W ciągu miesiąca od otrzymania zawiadomienia o sprzedaży dzierżawca może wykonać prawo pierwokupu poprzez złożenie odpowiedniego oświadczenia.

Ustawowe prawo pierwokupu przysługuje także Agencji Nieruchomości Rolnych, jeśli przedmiotem sprzedaży jest nieruchomość rolna o powierzchni nie mniejszej niż 5 hektarów, lecz tylko w braku dzierżawcy uprawnionego do pierwokupu albo w razie braku wykonania prawa pierwokupu przez dzierżawcę. Agencji nie przysługuje jednak prawo pierwokupu, jeśli w wyniku nabycia nieruchomości powiększa się gospodarstwo rodzinne do powierzchni nie większej niż 300 ha użytków rolnych, a nabywana nieruchomość rolna położona jest w gminie miejsca zamieszkania nabywcy lub w gminie sąsiedniej. Agencja Nieruchomości Rolnych ma miesiąc na wykonanie prawa pierwokupu. Termin ten liczony jest od otrzymania zawiadomienia o sprzedaży nieruchomości.

Prawo pierwokupu wykonywane jest po cenie określonej w umowie sprzedaży. Często jednak zdarza się, że cena ta rażąco odbiega od wartości rynkowej nieruchomości. W takim wypadku można wystąpić do sądu z żądaniem ustalenia ceny w terminie 14 dni od złożenia oświadczenia o wykonaniu prawa pierwokupu.