Długi spadkowe

autor: adwokat Wojciech Rudzki

Ostatnia aktualizacja w dniu 25 sierpnia 2024 roku.

Długi spadkowe często stanowią poważny problem w przypadku dziedziczenia. Jeżeli długi spadkowe przewyższają wartość spadku, najlepiej rozważyć odrzucenie spadku. Można też przyjąć spadek z dobrodziejstwem inwentarza i ponosić odpowiedzialność tylko do wartości stanu czynnego spadku (wartości aktywów wchodzących do spadku). Po przeczytaniu tego artykułu poznasz odpowiedzi między innymi na następujące pytania:

• jaką odpowiedzialność za długi spadkowe ponoszą spadkobiercy?
• jakie są długi spadkowe?
• jakie ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe powoduje przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza?
• jak dział spadku wpływa na odpowiedzialność za długi spadkowe?

Czym są długi spadkowe?

Dziedziczenie ustawowe albo dziedziczenie testamentowe nie w każdym przypadku musi oznaczać proste uzyskanie korzyści. Spadek to nie tylko majątek zgromadzony przez zmarłego za życia, ale również długi powstałe za jego życia, a nawet długi powstałe w związku z jego śmiercią. Długi spadkowe są nazywane inaczej pasywami lub obowiązkami spadkowymi.

Długi spadkowe dzielą się na: 

1. obowiązki, których podmiotem był spadkodawca
2. obowiązki, których podmiotem nie był spadkodawca, ale ich źródłem są stosunki prawne z udziałem spadkodawcy
3. obowiązki, które powstają w chwili otwarcia spadku lub też później i które są związane z dziedziczeniem

Na spadkobierców przechodzą długi spadkowe należące do pierwszej grupy, o ile mają charakter majątkowy i nie pozostają w ścisłym związku z osobą spadkodawcy. 

Długi spadkowe, a przyjęcie spadku i odrzucenie spadku

Od chwili otwarcia spadku (w uproszczeniu od chwili śmierci zmarłego) do chwili przyjęcia spadku spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko ze spadku. Oznacza to, że długi mogą być egzekwowane tylko z tych składników majątkowych, które pochodzą ze spadku. W tym okresie nie jest możliwe egzekwowanie długów z majątku spadkobiercy.

W ciągu 6 miesięcy od chwili powzięcia wiedzy o powołaniu do dziedziczenia, spadkobierca musi podjąć decyzję co zrobić z przysługującym mu spadkiem. Do wyboru są trzy opcje:

1. przyjęcie spadku wprost
2. przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza
3. odrzucenie spadku

W tym miejscu znajdziesz jedynie podstawowe informacje o przyjęciu spadku i o odrzuceniu spadku. Więcej informacji na ten temat znajdziesz na stronie internetowej naszej kancelarii adwokackiej w artykułach o przyjęciu spadku oraz o odrzuceniu spadku.

Długi spadkowe, a proste przyjęcie spadku

Po przyjęciu spadku wprost spadkobierca odpowiada za wszystkie długi spadkowe całym swoim majątkiem bez żadnych ograniczeń.

W związku z tym, przyjęcie spadku wprost nie jest zalecane w zasadzie w żadnym przypadku. W typowej sytuacji nie jest to nawet rekomendowane w przypadku posiadania całkowitej pewności co do stanu spadku oraz tego, że zmarły nie pozostawił po sobie żadnego zadłużenia.

Długi spadkowe, a przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza

Jak przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza ogranicza odpowiedzialność za długi spadkowe?

W tym przypadku spadkobierca także odpowiada za długi spadkowe całym swoim majątkiem. W przeciwieństwo do prostego przyjęcia spadku odpowiedzialność za długi spadkowe jest ograniczona wartością stanu czynnego spadku.

Należy jednak pamiętać, że od momentu przyjęcia spadku, spadkobierca będzie odpowiadał za długi spadkowe nie tylko z tego co wchodzi w skład spadku. Wierzyciel spadkodawcy będzie mógł go pociągnąć do odpowiedzialność za długi spadkowe z całego majątku spadkobiercy. O ile zatem odpowiedzialność za długi spadkowe jest ograniczona w takim przypadku kwotowo (do wartości stanu czynnego spadku), to nie jest ograniczone zaspokojenie długów spadkowych tylko do tego, co wchodzi w skład spadku (np. wierzyciel zmarłego będzie mógł zająć pieniądze spadkobiercy zgromadzone na rachunkach bankowych, bez potrzeby prowadzenia egzekucji z nieruchomości wchodzącej w skład spadku).

Przykładowo, jeżeli w skład spadku wchodzi dom o wartości 500.000 zł oraz długi spadkowe w łącznej wysokości 1.000.000 złotych (na które składa się dług wobec wierzyciela A w wysokości 700.000 złotych oraz dług wobec wierzyciela B w wysokości 300.000 złotych), to odpowiedzialność spadkobiercy będzie ograniczona do kwoty 500.000 zł. Ze względu na to, że długi spadkowe są w wyższej wysokości niż wartość stanu czynnego spadku, długi spadkowe wobec poszczególnych wierzycieli zostaną proporcjonalnie zmniejszone (do kwoty 350.000 złotych wobec wierzyciela A oraz do kwoty 150.000 złotych wobec wierzyciela B). Należy przy tym jeszcze raz podkreślić, że spadkobierca będzie musiał pokryć te długi z całego swego majątku (nie tylko ze spadku).

Kiedy przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza nie ogranicza odpowiedzialność za długi spadkowe?

Powyższe ograniczenie odpowiedzialności odpada, jeżeli spadkobierca podstępnie nie wpisał wszystkich składników spadku i przedmiotów zapisów windykacyjnych do wykazu inwentarza (lub nie podał ich do spisu inwentarza). Taka sama konsekwencja spadnie na spadkobiercę, który wpisze do wykazu bądź spisu inwentarza nieistniejące długi. 

Spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza i spłacił niektóre długi spadkowe, a nie wiedział i przy dołożeniu należytej staranności nie mógł się dowiedzieć o istnieniu innych długów spadkowych, ponosi odpowiedzialność za niespłacone długi spadkowe tylko do wysokości różnicy między wartością spadku a wartością świadczeń spełnionych na zaspokojenie długów spadkowych, które spłacił.

Aby wyjaśnić o jaką sytuację tutaj chodzi, wróćmy omówionego wcześniej przykładu. Przyjmijmy, że spadkobierca wiedział tylko o drugim wierzycielu zmarłego (wierzycielu B – 300.000 złotych), a o pierwszym (wierzycielu A – 700.000 złotych) nie mógł się dowiedzieć i to przy dołożeniu należytej staranności. Spadkobierca spłacił cały dług wobec wierzyciela B w kwocie 300.000 złotych. W takiej sytuacji, Wierzyciel A może dochodzić tylko różnicy między kwotą 500.000 złotych (wartością stanu czynnego spadku) oraz kwotą 300.000 złotych (kwotą spłaconego długu). W tym przypadku będzie mógł żądać zapłaty kwoty 200.000 złotych.

Zupełnie inaczej będzie wtedy, gdy spadkobierca wiedział (lub podejmując minimum zaangażowania mógł się dowiedzieć) o obu wierzycielach. Jeżeli w takiej sytuacji mimo wszystko spadkobierca spłaci w całości tylko jednego z wierzycieli, nie zwolni się z odpowiedzialności wobec drugiego z nich. Drugi z wierzycieli będzie mógł dochodzić tego, co uzyskałby, gdyby długi były spłacane w należyty sposób. W naszym przykładzie, drugi z wierzycieli mógłby żądać od spadkobiercy kwoty w wysokości 350.000 zł. Spadkobierca poniósłby zatem odpowiedzialność za długi spadkowe do kwoty 650.000 złotych, pomimo tego, że jego odpowiedzialność powinna być ograniczona do wartości stanu czynnego spadku w kwocie 500.000 złotych.

Brak przyjęcia albo odrzucenia spadku przez spadkobiercę

Zgodnie z art. 1015 § 2 Kodeksu cywilnego, jeżeli w ciągu 6 miesięcy spadkobierca nie złoży oświadczenia o przyjęciu spadku albo o odrzuceniu spadku, dojdzie do automatycznego przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza.

Długi spadkowe, a odrzucenie spadku przez spadkobiercę

Poza przyjęciem spadku wprost albo z dobrodziejstwem inwentarza, spadkobierca może odrzucić spadek. Odrzucenie spadku jest możliwe w terminie w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o swoim powołaniu do dziedziczenia. Dniem, w którym spadkobierca dowiedział się o powołaniu do dziedziczenia może być na dzień powzięcia informacji o śmierci spadkodawcy (w przypadku dziedziczenia w pierwszej kolejności – np. przez dziecko zmarłego) albo dzień uzyskania informacji o odrzuceniu spadku przez inną osobę (jeżeli do dziedziczenia przez daną osobę dochodzi w dalszej kolejności). 

Zgodnie z art. 1020 Kodeku cywilnego, odrzucenie spadku skutkuje uznaniem, że dany spadkobierca traci wszystkie prawa do spadku (nie ponosi odpowiedzialności za długi spadkowe, ale nie partycypuje też w majątku zmarłego). Jest uznawany za osobę, która nie dożyła otwarcia spadku, w związku z tym jest wyłączony od dziedziczenia.

Po odrzuceniu spadku przez jednego spadkobiercę prawo do dziedziczenia zawsze przechodzi na innego spadkobiercę (w naszym prawie obowiązuje zasada, ze każdy spadek jest przez kogoś dziedziczony, nawet jeżeli na końcu dziedziczy go Skarb Państwa). W typowej sytuacji, odrzucenie spadku przez dziecko zmarłego, skutkuje dziedziczeniem długów przez jego wnuki. Po odrzuceniu spadków przez wnuku, spadek przechodzi na dalszych krewnych. W związku z tym, odrzucenie spadku przez jedną osobę najczęściej kończy się odrzuceniem spadku przez co najmniej kilka lub kilkanaście kolejnych osób. Każda z tych osób nie chce bowiem ponosić odpowiedzialność za długi spadkowe.

Jeżeli spadek zostanie odrzucony kolejno przez wszystkich członków bliższej lub dalszej rodziny, spadek (w tym odpowiedzialność za długi spadkowe) zostanie odziedziczony przez gminę ostatniego miejsca zamieszkania lub Skarb Państwa, które są uprawnione do dziedziczenia ustawowego w ostatniej kolejności. Podmioty te nie mają możliwości odrzucenia spadku – Kodeks cywilny w art. 1023 § 2 przewiduje, że w takim przypadku spadek uważa się za przyjęty z dobrodziejstwem inwentarza.

Długi spadkowe przy wielu spadkobiercach

Odpowiedzialność za długi spadkowe przed działem spadku

W typowej sytuacji zmarły pozostawia po sobie więcej niż jednego spadkobiercę. Każdy ze spadkobierców ma prawo podejmować własne decyzje co do spadku – na przykład jeden ze spadkobierców może spadek odrzucić, drugi przyjąć wprost, a jeszcze trzeci również przyjąć, ale z dobrodziejstwem inwentarza. 

Jeżeli spadek przyjęło dwóch lub większa liczba spadkobierców, do czasu działu spadku odpowiadają solidarnie (wspólnie) za długi spadkowe. Odpowiedzialność solidarna polega na tym, że wierzyciel może dochodzić pieniędzy od wszystkich spadkobierców jednocześnie, od kilku spadkobierców albo nawet od jednego spadkobiercy (wedle swojego wyboru). Spłacenie długu przez jednego ze spadkobierców, zwalnia z odpowiedzialności wszystkich pozostałych. Ten spadkobierca, który spłacił dług może żądać od pozostałych spadkobierców wyrównania, proporcjonalnie do udziału każdego spadkobiercy w spadku. 

Wytłumaczmy to na prostym przykładzie. Spadek po połowie dziedziczą syn i córka. Spadkobierca zawarł przed śmiercią umowę pożyczki o wartości 10.000 zł, której nie spłacił. Wierzyciel ma w takiej sytuacji zwrócić się z żądaniem spłaty kwoty pożyczki zarówno do obojga rodzeństwa, wyłącznie do syna, bądź wyłącznie do córki. Jeżeli całość pożyczki zostanie spłacona przez syna, będzie mógł on dochodzić kwoty w wysokości połowy wartości pożyczki od drugiego spadkobiercy – od swojej siostry. 

Odpowiedzialność za długi spadkowe po dziale spadku 

Odpowiedzialność za długi spadkowe ulega poważnej modyfikacji po dokonaniu przez spadkobierców działu spadku.  Od chwili działu spadku odpowiedzialność spadkobierców przestaje być solidarna, a zaczyna być proporcjonalna do wielkości udziałów, jakie przypadły w spadku każdemu spadkobiercy.

Co to oznacza w praktyce? Wierzyciel spadkowy może żądać tylko takiej części długu, jaka przypada na konkretnego spadkobiercę. Wracając do poprzedniego przykładu, wierzyciel z tytułu podpisanej przez zmarłego umowy pożyczki byłby zmuszony osobno zwrócić się do syna (o zapłatę 5.000 zł) oraz do córki (również o zapłatę 5.000 zł).

Długi spadkowe – co się do nich zalicza?

Kiedy mówimy o długach spadkowych, najczęściej myślimy o długach wynikających z umów. Na spadkobierców przechodzą np. zobowiązania z niespłaconych przez zmarłego pożyczek, czy kredytów. Długi spadkowe to także zobowiązania zmarłego powstałe skutek innych zdarzeń niż podpisane za życia spadkodawcy umowy.

Przykładowo, na spadkobierców przechodzą zobowiązania z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia, czy obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej deliktem (czynem niedozwolonym), czy też szkody wyrządzonej z powodu niewykonania umowy. Na spadkobierców przechodzą też długi o charakterze publicznoprawnym – na przykład dotyczące zapłaty podatku dochodowego, podatku VAT, akcyzy.

Do długów spadkowych można zaliczyć także obowiązki wynikające z prawa cywilnego, które po śmierci spadkodawcy spadają na spadkobiercę. Do takich obowiązków należą przykładowo: 

• obowiązek złożenia oświadczenia woli w sferze stosunków majątkowych, które podlegają dziedziczeniu
• obowiązki wynikające z działania spadkodawcy jako rzekomego pełnomocnika czy też z działania spadkodawcy niebędącego organem osoby prawnej w imieniu tej osoby albo z działania w imieniu osoby prawnej, która nie istnieje
• obowiązki wynikające z przejścia na spadkobiercę prawa własności wchodzącej w skład spadku nieruchomości – na przykład obowiązki wynikające ze współwłasności (współdziałanie w zarządzie rzeczą wspólną, zapłata od pozostałych współwłaścicieli wynagrodzenia odpowiadającego uzasadnionemu nakładowi pracy, otrzymania pożytków i innych przychodów z rzeczy i rachunku z zarządu), wynikające z prawa sąsiedzkiego (m.in. zakaz immisji, ustanowienie drogi koniecznej)
• obowiązki wynikające z niektórych stosunków rodzinnych – na przykład obowiązek rodziców i opiekuna oddania majątku dziecka po tym jak ustanie zarząd, obowiązek zwrotu nakładów oraz wydatków poczynionych w związku ze sprawowaniem opieki, które przechodzą na spadkobierców dziecka lub podopiecznego, obowiązek zapłaty świadczeń alimentacyjnych, które stały się wymagalne za życia uprawnionego mimo, iż sam obowiązek alimentacyjny wygasa

Dopuszczalna jest sytuacja, w której na spadkobierców przechodzą obowiązki, które nie ciążyły na spadkodawcy. Dotyczy to sytuacji, gdy ze stosunku prawnego, którego podmiotem był spadkodawca, a który wygasł z chwilą jego śmierci wynikają określone obowiązki.

Obowiązki powstałe z chwilą otwarcia spadku

Do długów spadkowych zalicza się także obowiązki, które powstają w chwili śmierci spadkodawcy (a także po jego śmierci). Do obowiązków takich należą: 

1. koszty pogrzebu spadkodawcy
2. koszty postępowania spadkowego
3. obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek oraz obowiązek wykonania zapisów zwykłych i poleceń
4. inne obowiązki

Innymi obowiązkami, które są zaliczane do długów spadkowych są: 

1. umożliwienie korzystania z mieszkania i urządzenia domowego przez okres 3 miesięcy od dnia śmierci spadkodawcy
2. obowiązek wydania małżonkowi spadkodawcy przedmiotów urządzenia domowego (zapis naddziałowy)
3. obowiązek dostarczenia dziadkom spadkodawcy środków utrzymania

Koszty pogrzebu jako długi spadkowe

Jednym z długów spadkowych powstających po śmierci spadkodawcy jest koszt jego pogrzebu. Dług ten, podobnie jak każdy inny, pokryć powinni spadkobiercy w proporcjach odpowiadających ich udziałowi w spadku. 

Pogrzeb spadkodawcy powinien odpowiadać zwyczajom przyjętym w danym środowisku. Do kosztów takiego pogrzebu należą między innymi koszt trumny, miejsca na grób, wynagrodzenie zakładu pogrzebowego oraz koszt uroczystości pogrzebowych. Do kosztów pogrzebu zalicza się również koszty wystawienia nagrobka. 

Oprócz tego do długów spadkowych należą także koszty związane z ostatnią chorobą spadkodawcy (sprawowania opieki nad chorym, utrzymanie go, koszty leczenia). Dodatkowo obowiązkami, które obciążają spadkobierców są koszty postępowania o uznanie spadkodawcy za zmarłego.

Koszty postępowania spadkowego

Jeśli chodzi o koszty postępowania spadkowego, to do długów spadkowych należą tylko niektóre z nich. Są nimi takie koszty, które nie obciążają spadkobierców jako uczestników postępowania. Przede wszystkim chodzi tu o:

• koszty zabezpieczenia spadku
• koszty ogłoszenia testamentu
• koszty przesłuchania świadków testamentu ustnego
• koszty ustanowienia wykonawcy testamentu oraz wydatki związane z działaniami jakie podejmuje, jak również wynagrodzenie dla niego
• koszty spisu inwentarza
• koszty zarządu spadku nieobjętego

Kodeks cywilny w art. 922 § 3 wspomina też o „innych obowiązkach przewidzianych w przepisach księgi niniejszej”. Do obowiązków tych zalicza się:

1. prawo do korzystania z mieszkania spadkodawcy
2. zapis naddziałowy
3. obowiązek dostarczenia środków utrzymania dziadkom spadkodawcy

Prawo do korzystania z mieszkania spadkodawcy

Czasami może zdarzyć się tak, że spadkobierca odziedziczy po zmarłym dom lub mieszkanie, w którym nadal zamieszkują jego bliscy. W takim przypadku spadkobierca nie może żądać od rodziny zmarłego natychmiastowej wyprowadzki – musi umożliwić korzystanie z mieszkania i urządzenia domowego jeszcze przez trzy miesiące od dnia śmierci spadkodawcy. Obowiązek ten nie może zostać wyłączony w testamencie. 

Osoby bliskie, o których mowa powyżej muszą wspólnie zamieszkiwać ze spadkodawcą w chwili jego śmierci. Prawo do 3-miesięcznego zamieszkiwania nie będzie więc przysługiwać takim członkom rodziny zmarłego, którzy wprowadzili się do pustego mieszkania już po śmierci spadkodawcy. 

Aby zakwalifikować jakąś osobę do osób bliskich spadkodawcy, należy w każdym przypadku uwzględniać konkretne okoliczności. Zatem osobami takimi mogą być nie tylko krewni spadkodawcy, ale również dalsi krewni, jeśli tylko istnieje ów stosunek „bliskości”, a także osoby pozostające ze spadkodawcą w trwałym związku faktycznym. Nie jest natomiast wymagane, aby osoby te prowadziły ze spadkodawcą wspólne gospodarstwo.

Zapis naddziałowy

Do kategorii długów spadkowych należy także obowiązek wydania małżonkowi spadkodawcy przedmiotów urządzenia domowego, a więc tak zwany zapis naddziałowy. W takim wypadku obciążony zapisem jest tylko spadkobierca ustawowy, który dziedziczy razem z małżonkiem zmarłego. 

Obowiązek ten istnieje, jeśli spełni się dodatkowe przesłanki. Małżonek uprawniony musi być spadkobiercą ustawowym. Nie otrzyma więc zapisu naddziałowego w przypadku uznania go za niegodnego, gdy zrzeknie się dziedziczenia, jeśli odrzuci spadek, zostanie wyłączony od dziedziczenia na mocy testamentu negatywnego, czy też jeśli zostanie wydziedziczony. Zapis naddziałowy nie jest możliwy także wówczas, gdy małżonek zostanie powołany do dziedziczenia na podstawie testamentu. 

Spadkobiercy, którzy dziedziczą razem z małżonkiem spadkodawcy nie mogą być jego zstępnymi, a jeśli już nimi są, to nie mogą z nim mieszkać w chwili jego śmierci. Zapis naddziałowy nie przysługuje małżonkowi, jeśli wspólne pożycie małżonków ustało za życia spadkodawcy.

Jeżeli omówione powyżej okoliczności zostaną spełnione, małżonek nabywa roszczenie o przeniesienie na niego udziałów we współwłasności przedmiotów urządzenia domowego. Natomiast spadkobiercy, na których ciąży obowiązek wykonania zobowiązania z tytułu zapisu naddziałowego muszą zawrzeć umowę stosownej treści z małżonkiem spadkodawcy.

Dostarczanie środków utrzymania dziadkom spadkodawcy

Do długów spadkowych należy także obowiązek dostarczania dziadkom spadkodawcy środków utrzymania, który ciąży zarówno na spadkobiercach ustawowych, jak i testamentowych. 

Obowiązek ten powstanie, jeżeli spełnione są łącznie dwa wskazane poniżej warunki: 

• dziadków nie powołano do dziedziczenia 
• dziadkowie znajdują się w niedostatku i nie mogą otrzymać świadczeń, które im się należą od osób, które mają względem nich ustawowy obowiązek alimentacyjny

Regulacja ta znajdzie zastosowanie jedynie w bardzo rzadkich sytuacjach, w których spadkodawca umrze w bardzo młodym wieku, dziadkowie popadną w trudną sytuację finansową, a pozostali członkowie rodziny będą uporczywie uchylać się z pomocą nestorom rodu. 

Przy określeniu zakresu obowiązku jaki ciąży na spadkobiercy bierze się pod uwagę wartość spadku. Konieczne jest też wskazanie na cechę charakterystyczną tego długu spadkowego. Zobowiązany ma bowiem upoważnienie przemienne. Może on wypełnić swój obowiązek poprzez dostarczenie dziadkom spadkodawcy środków utrzymania lub też uiścić jednorazowo na ich rzecz sumę, która odpowiada wartości 1/4 spadku przypadającą zobowiązanemu.

Obowiązki te powstają z chwilą śmierci spadkodawcy lub później. Jeśli natomiast w śmierci spadkodawcy (w chwili otwarcia spadku) nie spełniono przesłanek powstania omawianego długu spadkowego i dopiero później dziadkowie popadli w niedostatek i nie mogli otrzymać świadczeń alimentacyjnych od osób, które są do tego zobowiązane, to obowiązek dostarczania im środków utrzymania nie powstaje w chwili otwarcia spadku tylko w innym czasie.