Dział spadku

autor: adwokat Wojciech Rudzki

Ostatnia aktualizacja w dniu 11 sierpnia 2024 roku.

Dział spadku to podział majątku pozostawionego po śmierci przez zmarłego. Uczestniczą w nim wszyscy spadkobiercy. Możliwe jest przeprowadzenie umownego działu spadku albo sądowego działu spadku. Wbrew powszechnemu przekonaniu dział spadku może nie dotyczyć tylko samego spadku, ale też darowizn dokonanych za życia przez spadkodawcę. Po przeczytaniu tego artykułu poznasz odpowiedzi m.in. na następujące pytania:

• czy musisz przeprowadzić dział spadku?
• w jaki sposób może zostać podzielony spadek?
• czy lepszy jest umowny dział spadku, czy sądowy dział spadku?
• kiedy dział spadku obejmuje darowizny dokonane przez spadkodawcę i czym są schedy spadkowe?
• ile kosztuje umowny i sądowy dział spadku?

Podstawowe informacje o dziale spadku

Na czym polega dział spadku? 

Dział spadku to podział majątku zmarłego pomiędzy spadkobierców. Powinien prowadzić do ustalenia wszystkich składników majątkowych wchodzących w skład spadku oraz do przyznania własności poszczególnych składników spadku spadkobiercom.

Po przeprowadzeniu działu spadku, spadkobiercy przestają być współwłaścicielami wszystkich rzeczy i praw wchodzących w skład spadku. Stają się wtedy wyłącznymi właścicielami tych przedmiotów, które przypadły im w wyniku dokonania działu spadku.

W jaki sposób można przeprowadzić podział spadku?

Dział spadku może odbyć się na dwa sposoby:

1. umowny dział spadku
2. sądowy dział spadku

Umowny dział spadku polega na zawarciu przez wszystkich spadkobierców umowy, w której sami ustalą zasady rozliczeń związane z działem spadku. Ten sposób pozwala na szybkie oraz możliwie bezkonfliktowe załatwienie spraw spadkowych.

Sądowy dział spadku ma miejsce, gdy przynajmniej jeden ze spadkobierców nie godzi się na umowny dział spadku albo gdy podział taki nie jest możliwy z innych względów. W takim przypadku konieczne jest postępowanie sądowe (wszczynane przez złożenie do odpowiedniego sądu wniosku o dział spadku).

Czy musisz przeprowadzić dział spadku?

Dokonanie działu spadku nie jest obowiązkowe. Powinieneś przeprowadzić dział spadku jeżeli istnieją jakiekolwiek wątpliwości co do tego co wchodzi w skład spadku albo co do tego w jaki sposób poszczególni spadkobiercy chcą korzystać z majątku spadkowego.

Z chwilą śmierci spadkodawcy są uprawnieni do korzystania ze wszystkich składników spadku (co może generować konflikty). Brak przeprowadzenia działu spadku może także prowadzić do trudności w przyszłości – np. związane z zasiedzeniem nieruchomości stanowiącej majątek spadkowy, dokonywaniem nakładów na nieruchomości, czy rozliczeniami związanymi z korzystaniem ze spadku ponad udział przypadający w spadku.

Dział spadku może być przeprowadzony niezależnie od tego:

• ile czasu minęło od śmierci spadkodawcy
• kiedy nastąpiło nabycie spadku
• jaka jest wartość spadku

Z doświadczenia naszej kancelarii adwokackiej wynika, że podział spadku powinien być uporządkowany jak najwcześniej. Wraz z upływem czasu może dochodzić do zmiany wartości poszczególnych składników spadku, czy zwiększenia się wzajemnych pretensji pomiędzy spadkobiercami. Upływ czasu może także powodować trudności dowodowe w toku postępowania sądowego. Musisz także pamiętać, że w wielu przypadkach brak przeprowadzenia działu spadku w sytuacjach konfliktowych prowadzi do przeniesienia konfliktów na kolejne pokolenia. Co więcej, przeprowadzenie działu spadku po wielu latach może wymagać przeprowadzenia kolejnych postępowań sądowych (ze względu na konieczność ustalania spadkobierców po pierwotnych spadkobiercach).

Co jest potrzebne do przeprowadzenia działu spadku? 

Dokonanie działu spadku powinno nastąpić dopiero po formalnym ustaleniu kręgu spadkobierców po zmarłym. Wykazanie spadkobierców jest możliwe wyłącznie z wykorzystaniem dwóch wskazanych poniżej dokumentów:

• postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku wydawane przez sąd
• zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia sporządzany przez notariusza

Postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku jest wydawane przez sąd po złożeniu wniosku o stwierdzenie nabycia spadku. W postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku sąd określa wyłącznie osoby, które uczestniczą w dziedziczeniu spadku, podstawę dziedziczenia (dziedziczenie ustawowe albo dziedziczenie testamentowe) oraz ułamek w jakim spadkobiercy dochodzą do dziedziczenia. Postępowanie takie (wbrew często spotykanemu przekonaniu) nie prowadzi w żaden sposób do podziału samego spadku.

Notarialne poświadczenie dziedziczenia sporządzane przez notariusza ma taką samą moc prawną jak postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku. Warunkiem jego sporządzenia jest osobiste stawienie się wszystkich spadkobierców w kancelarii notarialnej, zgodne uznanie zasady dziedziczenia oraz brak wątpliwości co do sposobu dziedziczenia (w szczególności co do treści i skutków prawnych pozostawionego przez zmarłego testamentu). Należy pamiętać, że nie w każdym przypadku sporządzenie aktu poświadczenia dziedziczenia będzie możliwe. Dotyczy to na przykład sporządzenia przez zmarłego testamentu szczególnego (np. testamentu ustnego) albo wątpliwości co do tego czy dziedziczenie podlega prawu polskiemu (jurysdykcja krajowa).

W każdym przypadku, w którym jest to możliwe należy rozważyć sporządzenie notarialnego aktu poświadczenia dziedziczenia. Załatwienie wszystkich formalności związanych ze sporządzeniem takiego dokumentu przez notariusza można zrealizować w ciągu jednego lub kilku dni (uzyskanie aktu zgonu oraz innych aktów stanu cywilnego dokumentujących relacje rodzinne, umówienie terminu u notariusza). Czas trwania nawet najprostszego postępowanie sądowego w takiej sprawie należy szacować na kilka miesięcy.

Łączny koszt sporządzenia notarialnego aktu poświadczenia dziedziczenia to około 500 zł (opłata za sporządzenie protokołu dziedziczenia: 100 zł + vat, opłata za sporządzenie aktu poświadczenia dziedziczenia 50 zł, opłata za otwarcie i ogłoszenie testamentu: 50 zł + vat, opłata za wypisy aktów notarialnych: 6 zł + vat za każdą stronę). Opłaty sądowe związane ze złożeniem wniosku o stwierdzenie nabycia spadku to 105 zł (100 zł opłaty od wniosku, 5 zł opłaty za wpis do rejestru spadkowego). W zależności od daty śmierci spadkodawcy w każdym z przypadków może zachodzić potrzeba poniesienia dodatkowych kosztów związanych ze złożeniem oświadczeń o przyjęciu lub odrzuceniu spadku.

Dział spadku, a długi spadkowe

Czy długi zmarłego podlegają podziałowi?

Prawnicy mówią, że przedmiotem działu spadku są tylko aktywa, a nie pasywa. Oznacza to, że spadkobiercy mogą podzielić pomiędzy sobą tylko rzeczy i prawa mające dodatnią wartość majątkową – najczęściej będzie to dotyczyło nieruchomości, rzeczy ruchomych, pieniędzy zgromadzonych na rachunkach bankowych (ale nie dotyczy to już kredytu zaciągniętego przez zmarłego).

Dział spadku nie obejmuje długów spadkowych. Podział odpowiedzialności za długi pomiędzy spadkobierców jest jedynie skutkiem podziału składników majątkowych. Dlatego w postępowaniu o dział spadku nie jest możliwe dzielenie długów spadkowych ze skutkiem wobec wierzycieli zmarłego. Umowa o dział spadku może określać w jaki sposób poszczególni spadkobiercy będą ponosić odpowiedzialność za długi spadkowe, ale ustaleniami takimi będą związani tylko spadkobiercy (nie wpływają one na sytuację wierzycieli zmarłego, nie są oni związani takimi ustaleniami).

Dział spadku, a odpowiedzialność za długi spadkowe

Dział spadku w bardzo istotny sposób wpływa na zasady odpowiedzialności za długi zmarłego. Spadkobiercy odpowiadają za długi spadkowe na następujących zasadach:

1. przed działem spadku – odpowiadają za całość długów spadkowych solidarnie (każdy z nich odpowiada w całości za wszystkie długi), 
2. po dziale spadku – odpowiadają za długi proporcjonalnie do wartości otrzymanego majątku spadkowego.

Spadkobiercy odpowiadają za długi spadkowe od momentu wstąpienia w prawa zmarłego (to jest od momentu jego śmierci). Odpowiedzialność wszystkich spadkobierców za długi spadkowe przed działem spadku jest solidarna. Solidarna odpowiedzialność oznacza, że wierzyciel zmarłego może dochodzić całości długów spadkowych od wszystkich ze spadkobierców lub od części spadkobierców wedle swojego uznania (od każdego z osobna, od wszystkich łącznie, tylko od części spadkobierców). Zaplata długu przez jednego ze spadkobierców zwalnia od odpowiedzialności pozostałych spadkobierców. Spadkobierca spłacający długi zmarłego może jednak żądać od pozostałych spadkobierców zwrotu przypadającej na nich części długu.

Należy jednak pamiętać, że odpowiedzialność za długi spadkowe nie ma w każdym przypadku nieograniczonego charakteru. Zasadą jest bowiem przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza (jeżeli spadkobierca nie odrzuci spadku ani nie złoży oświadczenia o przyjęciu spadku wprost, przyjmie spadek automatycznie z dobrodziejstwem inwentarza – art. 1015 § 2 Kodeksu cywilnego). W takim przypadku, górną granicę odpowiedzialności każdego ze spadkobierców wyznacza wartość stanu czynnego spadku (wartość wszystkich aktywów wchodzących w skład spadku) wynikająca ze spisu inwentarza labo wykazu inwentarza. Alternatywnym sposobem przyjęcia spadku jest przyjęcie spadku wprost (w takim zakresie brak jest ograniczeń w zakresie odpowiedzialności za długi spadkowe). Z doświadczeń naszej kancelarii adwokackiej wynika, że taka zasada odpowiedzialności jest obecnie spotykana już bardzo rzadko.

Dział spadku powoduje ważną zmianę w zakresie odpowiedzialności za długi spadkowe. Od momentu działu spadku każdy z dotychczasowych współspadkobierców odpowiada samodzielnie za długi spadkowe w stosunku do wielkości udziału jaki przypadł mu w spadku (art. 1034 § 2 Kodeksu cywilnego). 

Czy możliwe jest ograniczenie lub wyłączenie odpowiedzialności za długi zmarłego w ramach działu spadku?

Spadkobiercy mogą określić w umowie o dział spadku, który z nich odpowiada za jakie długi albo w jakiej wysokości odpowiadają za różne długi. Zawarcie takiej umowy nie wpływa w żaden sposób na prawa wierzycieli, a jedynie na wewnętrzne rozliczenia pomiędzy spadkobiercami. 

Po zawarciu takiej umowy wierzyciel nie traci prawa do dochodzenia swoich roszczeń od każdego ze spadkobierców w takiej części w jakiej wynika to z przepisów prawa (do wartości udziału jaki przypadł danemu spadkobiercy w spadku). Jeżeli jednak dojdzie do zawarcia takiej umowy to spadkobierca pokrywający długi ponad ustalenia wynikające z umowy będzie mógł dochodzić od pozostałych spadkobierców stosownej rekompensaty.

Dział spadku, a schedy spadkowe

Czym jest scheda spadkowa?

Wbrew powszechnemu przekonaniu, dział spadku powinien uwzględniać nie tylko majątek pozostawiony przez zmarłego w ramach spadku, ale także ten majątek, który zmarły jeszcze przed śmiercią darował na rzecz swoich przyszłych spadkobierców. Co więcej, może dojść do sytuacji, że po dokonaniu działu spadku jeden ze spadkobierców nie otrzyma jakiegokolwiek majątku – może to być skutkiem wcześniejszego otrzymania darowizn od zmarłego.

Zgodnie z art. 1039 § 1 Kodeksu cywilnego, jeżeli w razie dziedziczenia ustawowego dział spadku następuje między zstępnymi albo między zstępnymi i małżonkiem, spadkobiercy ci są wzajemnie zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn oraz zapisów windykacyjnych. Można powiedzieć, że w ramach działu spadku nie jest dzielony spadek pozostawiony przez zmarłego, tylko niejako wirtualny spadek, na który składa się:

1. spadek pozostawiony przez zmarłego
2. zapisy windykacyjne dokonane przez zmarłego w testamencie na rzecz małżonka i zstępnych
3. darowizny przekazane przez zmarłego za życia na rzecz małżonka i zstępnych

Scheda spadkowa jest udziałem należnym spadkobiercy w tym wirtualnym spadku. Rozliczenia związane ze schedami spadkowymi mają zasadniczo (od tej zasady istnieje wyjątek omówiony poniżej) zastosowanie tylko w przypadku:

1. dziedziczenia ustawowego
2. dziedziczenia pomiędzy zstępnymi (dzieci, wnuki, prawnuki itd) albo zstępnymi i małżonkioem

Należy pamiętać o tym, że rozliczenia związane ze schedami spadkowymi powinny być uwzględniane przy umownym dziale spadku i przy sądowym dziale spadku. Co istotne, sąd w postępowaniu o dział spadku nie bada z urzędu tego, czy w przeszłości miały miejsce darowizny podlegające doliczeniu do spadku i zaliczeniu na poczet schedy spadkowej. Ciężar udowodnienia tego, że taka darowizna była będzie więc obciążać tego spadkobiercę, który ma w tym swój interes (a więc najczęściej tego, który nie został obdarowany). 

Które darowizny są uwzględniane przy rozliczeniach dotyczących schedy spadkowej?

Nie wszystkie darowizny i zapisy windykacyjne będą zawsze podlegać zaliczeniu na schedę spadkową. Już z samego brzmienia art. 1039 § 1 Kodeksu cywilnego wynika, że obowiązek zaliczenia odpadnie, gdy z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna lub zapis windykacyjny zostały dokonane ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia. Prawo nie przewiduje dla takiego oświadczenia spadkodawcy żadnej formy szczególnej. Może ono zostać więc dokonana na piśmie, a nawet ustnie. 

Dodatkowo, zapisy windykacyjne i darowizny podlegają zaliczeniu na schedę spadkową tylko wówczas, gdy podział spadku następuje między zstępnymi (rodzeństwem, wnukami) albo między zstępnymi oraz małżonkiem zmarłego. Od tej reguły istnieje jeden wyjątek (w praktyce występujący wyjątkowo rzadko, można powiedzieć, że jest to sytuacja wręcz niespotykana). Spadkodawca może nałożyć obowiązek zaliczenia darowizny lub zapisu windykacyjnego na schedę spadkową także na takiego spadkodawcę, który nie należy do kręgu zstępnych i nie jest jego małżonkiem. Oświadczenie takie może zostać złożone w dowolnej formie, a więc nawet ustnie. 

Zaliczeniu na schedę spadkową nie podlegają drobne darowizny, zwyczajowo przyjęte w danych stosunkach (np. drobne prezenty urodzinowe). Jednocześnie, na schedę spadkową zalicza się poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego zstępnego, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku. Stosowanie tej reguły wymaga ustalenia przede wszystkim tego czym jest ta “przeciętna miara”, która w danym środowisku bywa przeznaczana na wychowanie i wykształcenie dziecka. Nadwyżka ponad tą kwotę stanowić będzie wartość, która powinna zostać zaliczona na poczet schedy spadkowej. 

Dalszy zstępny spadkodawcy obowiązany jest do zaliczenia na schedę spadkową darowizny oraz zapisu windykacyjnego dokonanych przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego. Na przykład, jeżeli spadkobiercą jest wnuk zmarłego, to zobowiązany on jest do zaliczenia na schedę spadkową darowizn i zapisów windykacyjnych dokonanych zarówno na swoją rzecz, jak i na rzecz tego ze swoich rodziców.

Jak obliczać wysokość schedy spadkowej?

Aby obliczyć wysokość schedy spadkowej musisz najpierw obliczyć wartość wirtualnego spadku obejmującą: wartość spadku oraz wartość darowizn i zapisów windykacyjnych podlegających doliczeniu do spadku na potrzeby rozliczeń z tytułu sched spadkowych (kwestie te zostały już omówione powyżej).

Następnie, wartość wirtualnego spadku należy pomnożyć przez ułamki odpowiadające udziałom poszczególnych spadkobierców w spadku. Na przykład, jeżeli dany spadkobierca dziedziczy połowę spadku, jego scheda spadkowa będzie wynosiła połowę uzyskanej wartości.

Rozpatrzmy to na przykładzie:

Dwóch synów odziedziczyło po ojcu spadek o wartości 800.000 zł. W skład spadku wchodziło wyłącznie mieszkanie. Każdy z synów dziedziczy spadek po połowie (po 1/2). Za życia ojciec darował starszemu synowi kawalerkę o wartości 400.000 zł.

W takim przypadku wartość wirtualnego spadku będzie wynosiła 1.200.000 złotych. Wartość schedy spadkowej każdego ze spadkobierców wyniesie po 600.000 złotych (1/2). W takim przypadku, w wyniku działu spadku starszy syn uzyska majątek o wartości 200.000 zł (scheda o wartości 600.000, na jej poczet zaliczona darowizna o wartości 400.000 zł), a młodszy syn uzyska majątek o wartości 600.000 zł.

Przy obliczaniu szczegółowych wartości należy pamiętać, że wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili działu spadku. Wartość przedmiotu zapisu windykacyjnego oblicza się z kolei według stanu z chwili otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy), a według cen z chwili działu spadku. Przykładowo, jeżeli mieszkanie zostało podarowane w 2004 roku, a śmierć spadkodawcy nastąpiła w 2024 roku, bierze się pod uwagę stan mieszkania z 2004 roku oraz to, jaką wartość miałoby tamto mieszkanie w 2024 roku. Powyższe ma najczęściej znaczenie w przypadku przeprowadzenia remontów nieruchomości (w tym mieszkania) albo zabudowania działki domem.  

Darowizna przewyższająca wartość należnej schedy spadkowej

Z doświadczenia naszej kancelarii adwokackiej wynika, że coraz częściej wartość otrzymanej darowizny przewyższa wartość należnej schedy spadkowej. Zgodnie z art. 1040 Kodeksu cywilnego, w takim przypadku:

1. obdarowany spadkobierca nie jest zobowiązany do zwrotu nadwyżki na rzecz innych spadkobierców
2. obdarowany spadkobierca jest pomijany przy dziale spadku
3. wartości darowizny lub zapisu windykacyjnego nie uwzględnia się przy dziale spadku (w tym przy budowaniu wirtualnego spadku na potrzeby rozliczeń związanych ze schedami spadkowymi)

Jak w praktyce działa taki wariant działu spadku? Rozpatrzmy to na podstawie przykładu:

Trzy córki odziedziczyły po matce w częściach równych (po 1/3) spadek, w którego skład wchodzi wyłącznie mieszkanie o wartości 1.000.000 zł. Za życia matki najstarsza córka otrzymała od matki w darowiźnie mieszkanie o wartości 700.000 zł. Najmłodsza córka otrzymała za życia matki darowiznę o wartości 200.000 zł przeznaczoną na wkład własny przy zakupie mieszkania. Doliczenie do spadku wszystkich darowizn prowadzi do ustalenia, że wartość wirtualnego spadku wynosi 1.900.000 zł, a wartość schedy spadkowej każdej z córek w takim przypadku to 633.333 zł.

Najstarsza córka otrzymała darowiznę wyższą niż należna jej scheda spadkowa, zatem nie uczestniczy w podziale spadku. Otrzymana przez nią darowizna nie jest także doliczana do wirtualnego spadku.

W związku dział spadku jest dokonywany pomiędzy 2 pozostałymi córkami, które dziedziczą spadek w częściach równych (po 1/2). Wartość wirtualnego spadku to 1.200.000 zł (wartość mieszkania + wartość darowizny na wkład własny). Wartość schedy spadkowej wynosi po 600.000 złotych dla każdej z córek. Na poczet schedy spadkowej należnej młodszej córce zaliczamy darowiznę w kwocie 200.000 złotych. W konsekwencji, najmłodsza córka powinna uzyskać w ramach działu spadku 400.000 zł, a średnia córka 800.000 zł.

Pomimo tego, że obie córki dziedziczą w częściach równych, każda z nich otrzyma inną wartość w ramach samego działu spadku.

Co zrobić jeżeli przedmiot uzyskany w ramach działu spadku ma wady?

Jeżeli rzecz lub inne prawo majątkowe przyznane danemu spadkobiercy w ramach działu spadku ma wadę (która ujawniła się dopiero po dokonaniu działu spadku), to zgodnie z art. 1046 Kodeksu cywilnego: po dokonaniu działu spadku spadkobiercy są wzajemnie obowiązani do rękojmi za wady fizyczne i prawne według przepisów o rękojmi przy sprzedaży. Rękojmia co do wierzytelności spadkowych rozciąga się także na wypłacalność dłużnika.

W związku z tym, pokrzywdzony spadkobierca będzie uprawniony do podjęcia następujących działań:

1. odstąpienie od umowy o dział spadku (skorzystanie z uprawnienia nie jest możliwe w przypadku sądowego działu spadku )
2. żądanie obniżenia wartości wadliwego przedmiotu (uwzględnianej przy dokonywaniu działu spadku) i wypłaty rekompensaty z tego tytułu
3. żądania wymiany rzecz na rzecz wolną od wad
4. żądania naprawienia rzeczy

Umowny dział spadku

Kiedy można przeprowadzić umowny podział spadku?

Przeprowadzenie umownego działu spadku jest możliwe tylko wtedy kiedy wszyscy spadkobiercy zgadzają się co do wszystkich aspektów działu spadku, w tym:

• czy trzeba przeprowadzić dział spadku (nie ma takiego prawnego obowiązku)
• w jaki sposób zostanie podzielony majątek spadkowy

Z doświadczenia naszej kancelarii adwokackiej wynika, że najwięcej sporów wykluczających możliwość przeprowadzenia umownego działu spadku jest związana z:

1. koniecznością zgodnego ustalenia jaka jest wartość poszczególnych składników spadku oraz jaka jest wartość darowizn i zapisów windykacyjnych dokonanych przez spadkodawcę
2. brakiem zrozumienia zagadnienia sched spadkowych (omówionego powyżej)
3. dążeniem do dokonania podziału fizycznego nieruchomości poprzez wyodrębnienie lokali mieszkalnych w budynkach albo podziału działek (w sposób nieakceptowalny przez pozostałych spadkobierców)
4. potrzebą rozliczania nakładów na poszczególne składniki spadku (np. dział spadku dokonywany jest po kilku latach od śmierci spadkodawcy, a część spadkobierców wyremontowała budynek wchodzący w skład spadku)
5. korzystaniem z majątku spadkowego ponad udział przypadający danemu spadkobiercy w spadku oraz koniecznością przeprowadzenia rozliczeń w tym zakresie (np. jeden ze spadkobierców zamieszkał w mieszkaniu wchodzącym w skład spadku ze swoją rodziną uniemożliwiając jednocześnie innym spadkobiercom zamieszkanie w tym mieszkaniu albo jego wynajmowanie i czerpanie pożytków w postaci czynszu najmu)

Należy wyraźnie podkreślić, że brak zgody wszystkich spadkobierców co do wszystkich aspektów umownego działu spadku uniemożliwia zawarcie umowy w tym zakresie. Nie jest możliwe przymuszenie kogokolwiek do zawarcia umowy o dział spadku. Jeżeli porozumienia nie można osiągnąć, można dokonać działu spadku tylko w sądzie.

Kto musi podpisać umowę o dział spadku?

Stronami umowy o podział spadku muszą być wszyscy współspadkobiercy. Jak wyjaśniłem to już powyżej, brak możliwości osiągnięcia porozumienia w jakiejkolwiek kwestii oznacza, że do podziału spadku będzie potrzebne postępowanie sądowe.

Czasami zdarza się, że spadkobierca sprzedaje przypadający mu udział w spadku lub udział w przedmiocie wchodzącym w skład spadku (np. udział w prawie współwłasności mieszkania). W takim przypadku, to uczestnikiem postępowania sądowego będzie nabywca udziału w spadku lub udziału w przedmiocie wchodzącym w skład spadku.

Jaką treść ma umowa o dział spadku?

Spadkobiercy mają bardzo dużą swobodą jeżeli chodzi o sposób sformułowania umowy o dział spadku. Dział spadku podlega ogólnym regułom prawa cywilnego, w tym zasadzie swobody umów określonej w art. 353.1 Kodeksu cywilnego. Zasada ta oznacza, że strony mogą ustalić treść umowy o dział spadku według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego.

Umowa o dział spadku zawiera w pierwszej kolejności postanowienia określające jakie składniki majątku spadkowego zostaną przyznane danym spadkobiercom. Określenie sposobu podziału spadku zawiera często decyzję o nałożeniu na część spadkobierców obowiązku spłat na rzecz innych spadkobierców. Ma to miejsce w przypadku, w którym majątek przyznany na rzecz danego spadkobiercy jest większy niż przypadający na jego rzecz udział w spadku (ułamek, który określa zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia albo sądowe postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku).

Jeżeli w skład spadku wchodzi nieruchomość, to dokonanie podziału majątku spadkowego często oznacza jednocześnie zniesienie współwłasności lub podział majątku objętego wspólnością majątkową małżeńską. W takim przypadku, przy dziale spadku uwzględnia się również wzajemne roszczenia między współspadkobiercami z tytułu posiadania przedmiotów spadkowych, pobranych oraz nierozliczonych pożytków oraz poczynionych nakładów.

Co istotne, możliwe jest dokonanie częściowego działu spadku (z doświadczenia naszej kancelarii adwokackiej wynika, że częściowy dział spadku jest najczęściej dokonywany w przypadku konieczności pobrania pieniędzy zgromadzonych na rachunkach bankowych zmarłego albo konieczności sprzedaży lub przerejestrowania samochodu).

W jakiej formie należy zawrzeć umowę o dział spadku?

Umowę o dział spadku można zawrzeć w dowolnej formie, niezależnie od wielkości majątku spadkowego oraz ilości spadkobierców. W związku z tym, dział spadku nie zawsze wymaga wizyty u notariusza i podpisania umowy w formie aktu notarialnego.

Od tej zasady istnieje jednak podstawowy wyjątek – jeżeli przedmiotem działu spadku jest rzecz lub prawo, a przepisy prawa wymagają zachowania szczególnej formy dla dokonania czynności prawnej dotyczącej tej rzeczy lub prawa (analogicznie jak ma to miejsce np. w przypadku umowy sprzedaży), to dział spadku wymaga zachowania tej formy.

W związku z tym, umowa o dział spadku musi zostać zawarta w formie aktu notarialnego jeżeli w skład spadku wchodzą:

1. nieruchomość (w tym działka gruntowa, lokal mieszkalny lub użytkowy)
2. spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu
3. prawo użytkowania wieczystego nieruchomości
4. przedsiębiorstwo, którego składnikiem jest nieruchomość
5. przedsiębiorstwo, które objęte jest zarządem sukcesyjnym

Wizyty u notariusza wymaga także umowny dział spadku dotyczący rzeczy lub praw, którymi obrót wymaga zachowania formy pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi. Dotyczy to zwłaszcza:

1. udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością
2. przedsiębiorstwa, w którego skład nie wchodzi nieruchomość

Jeżeli dział spadku nie zostanie przeprowadzony w odpowiedniej formie, to umowa będzie nieważna i nie wywrze żadnych skutków. Dlatego zawsze należy upewnić się, czy umowa o dział spadku została sporządzona w odpowiedniej formie.

Jeżeli przepisy prawa nie przewidują obowiązku zachowania szczególnej formy, dział spadku najczęściej podpisywany jest w formie pisemnej. Taka forma jest wystarczająca do podzielenia pieniędzy znajdujących się na rachunkach bankowych, czy ruchomości (w tym jeżeli w skład spadku wchodzi samochód i zachodzi potrzeba jego przerejestrowania).

Spadkobiercy często decydują się na dział spadku w formie aktu notarialnego albo z podpisami notarialnie poświadczonymi nawet jeżeli nie ma obowiązku przeprowadzenia go w takiej formie. Dochodzi do tego zwłaszcza w przypadku sytuacji konfliktowych po śmierci spadkodawcy. Spadkobiercy uważają, że dział spadku przeprowadzony w takiej formie będzie niejako pewniejszy. Oczekiwanie takie należy przyjąć ze zrozumieniem.

Czy można wycofać się z umownego działu spadku?

Zgodnie z art. 1045 Kodeksu cywilnego uchylić się od skutków prawnych umowy o dział spadku zawartej pod wpływem błędu można tylko wtedy, gdy błąd ten dotyczył stanu faktycznego, który strony uważały za niewątpliwy. Błąd nie może zatem dotyczyć treści zawartej umowy.

Pojęcie “stanu faktycznego” będzie w tym przypadku rozumiane możliwie szeroko. Oznacza zarówno okoliczności faktyczne (jak np. stan techniczny przedmiotów składających się na majątek spadkowy), jak i prawne (np. wielkość udziałów spadkowych, przysługujących poszczególnym spadkobiercom). 

Niezależnie od tego, umowny dział spadku jest też nieważny, jeśli któraś ze stron tej umowy działa w stanie wyłączającym świadome albo swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli. To samo dotyczy zawarcia umowy o dział spadku dla pozoru oraz możliwości uchylenia się od skutków prawnych działu spadku z powodu działania pod wpływem groźby.

Ile kosztuje podział spadku u notariusza? 

Jeżeli interesuje Cię umowny dział spadku, z pewnością zastanawiasz się jakie są koszty dokonania działu spadku u notariusza. O ile koszt sporządzenia notarialnego aktu poświadczenia dziedziczenia nie odbiega istotnie od tego, ile trzeba zapłacić za sądowe stwierdzenie nabycia spadku, o tyle przeprowadzenie działu spadku u notariusza może wiązać się dla spadkobierców ze znacznie większym wydatkiem. 

Koszty sporządzenia notarialnego działu spadku określa Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości ws. maksymalnych stawek taksy notarialnej. Podane poniżej stawki są stawkami maksymalnymi związanymi z wartością majątku spadkowego, którego dotyczy dział spadku (mogą one zostać określone na niższym poziomie w porozumieniu z notariuszem). Przykładowo:

• dział spadku o wartości pomiędzy 60.000 złotych oraz 1.000.000 złotych to koszt 1.010 zł + 0,4% nadwyżki powyżej 60.000 zł,
• dział spadku o wartości o wartości pomiędzy 60.000 złotych oraz 1.000.000 złotych to koszt 4.770 zł + 0,4% nadwyżki powyżej 1.000.000 zł.

Oprócz taksy notarialnej należy ponieść także koszty złożenia wniosku o wpis do księgi wieczystej (200 zł za każdy wniosek), koszty opłat sądowych dotyczących wpisów w księgach wieczystych, koszty sporządzenia wypisów aktów notarialnych (6 zł za każdą stronę). Do wynagrodzenia notariusza doliczany jest podatek VAT w wysokości 23% (nie dotyczy to opłat sądowych).

Z doświadczenia naszej kancelarii adwokackiej wynika, że istnieje możliwość uzgodnienia wynagrodzenia notariusza związanego z umownym działem spadku. Należy pamiętać, że koszty te powinny być w każdym przypadku niższe niż w przypadku postępowania sądowego w tej sprawie. Koszty postępowania sądowego będą obejmować nie tylko opłaty sądowe, ale także wynagrodzenie pełnomocników, czy koszty opinii biegłych.

Sądowy dział spadku

Kto może złożyć wniosek o sądowy dział spadku?

Osobą, która może złożyć wniosek o dział spadku jest każda osoba zainteresowana podziałem majątku spadkowego. Do osób takich zaliczymy między innymi:

• każdego ze spadkobierców
• nabywcę udziału w spadku
• nabywcę udziału w rzeczy wchodzącej w skład spadku
• wierzyciela spadkodawcy
• wierzyciela spadkobiercy (zainteresowanego egzekwowaniem długu ze spadku)

Z wnioskiem o sądowy dział spadku można wystąpić w dowolnym terminie po śmierci spadkodawcy. W tym przypadku nie występuje przedawnienie. Sąd, dokonując podziału spadku, stosuje odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego, których przedmiotem jest zniesienie współwłasności.

Do jakiego sądu złożyć wniosek o dział spadku?

Do rozpoznania wniosku o dział spadku wyłącznie właściwy jest sąd ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy (w typowej sytuacji będzie to miejsce stałego zamieszkania przed śmiercią, przy czym nie musi ono pokrywać się z miejscem śmierci, nawet jeżeli zmarły przebywał w nim przez dłuższy czas – np. w związku z długim pobytem w szpitalu). Jeżeli takiego miejsca w Polsce nie da się ustalić, wyłącznie właściwy do rozpoznania wniosku o dział spadku jest sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część (sąd spadku). W braku powyższych podstaw sądem spadku jest sąd rejonowy dla m. st. Warszawy.

Na żądanie uczestnika działu zgłoszone nie później niż na pierwszej rozprawie, sąd spadku może przekazać sprawę sądowi rejonowemu, w którego okręgu znajduje się spadek lub jego znaczna część albo sądowi rejonowemu, w którego okręgu mieszkają wszyscy współspadkobiercy.

W przypadku działu spadku sądem pierwszej instancji będzie zawsze sąd rejonowy, niezależnie od wartości przedmiotu sprawy.

Ile kosztuje wniosek o sądowy dział spadku?

Wniosek o dział spadku podlega opłacie sądowej w wysokości 500 zł, chyba że zawiera on zgodny projekt działu spadku. W takim przypadku opłata ulega zmniejszeniu do 300 zł (art. 51 ust. 1 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych).

Jeżeli wniosek o dział spadku składany jest razem z wnioskiem o sądowe stwierdzenie nabycia spadku, każdy z tych wniosków podlega odrębnej opłacie (art. 49 ust. 2 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych). 

Jeżeli wniosek o dział spadku połączony jest z żądaniem zniesienia współwłasności to podlega opłacie sądowej w wysokości 1000 zł. Jeżeli wniosek zawiera zgodny projekt działu spadku i zniesienia współwłasności opłata ulega obniżeniu do 600 zł (art. 51 ust. 2 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych).

Kiedy wniosek o dział spadku będzie łączył się ze zniesieniem współwłasności? Przede wszystkim wówczas, gdy zmarły był w związku małżeńskim, a odziedziczona nieruchomość wchodziła w skład małżeńskiego majątku wspólnego. 

Co powinno znaleźć się we wniosku o sądowy dział spadku?

We wniosku o dział spadku należy powołać postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku bądź zarejestrowany notarialny akt poświadczenia dziedziczenia. Wnioskodawca powinien do wniosku o dział spadku załączyć również spis inwentarza, jeżeli takowy został sporządzony przez komornika sądowego. Jeżeli spis inwentarza nie został sporządzony, należy we wniosku wskazać majątek wchodzący w skład spadku. 

Jeżeli w skład spadku wchodzi nieruchomość, do wniosku o dział spadku należy załączyć dowód tego, że nieruchomość stanowiła własność spadkodawcy. Dowodem takim może być wydruk z księgi wieczystej lub inne dokumenty wskazujące na nabycie nieruchomości (nie dla wszystkich nieruchomości zostały założone księgi wieczyste, dotyczy to np. nieruchomości nabytych na podstawie aktu własności ziemi).

Jeżeli do spadku należy przedsiębiorstwo, to we wniosku o dział spadku należy wskazać na jego istnienie oraz określić z czego to przedsiębiorstwo się składa. W rozumieniu przepisów Kodeksu cywilnego przedsiębiorstwo to zorganizowany zespół składników materialnych i niematerialnych przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej (art. 55.1 Kodeksu cywilnego).

Wniosek o sądowy dział spadku powinien także spełniać podstawowe wymogi pisma procesowego. Do wymogów takich należą m.in. określenie:

• sądu, do którego jest kierowany wniosek o sądowy dział spadku
• wnioskodawcy oraz wszystkich uczestników postępowania (wraz z PESEL wnioskodawcy oraz adresami zamieszkania uczestników)
• rodzaju pisma wnoszonego do sądu oraz żądania kierowanego do sądu (podzielenie spadku po danym zmarłym)
• przedstawienie faktów oraz dowodów na istnienie tych faktów (zwłaszcza co wchodzi w skład spadku i jakie są na to dowody)

Wniosek o dział spadku powinien dotyczyć całego spadku (przeciwieństwem jest umowny dział spadku, co omówiono już we wcześniejszej części artykułu). Częściowy dział spadku możliwy jest tylko w sytuacjach szczególnych. Mogą one wystąpić na przykład wtedy, gdy istnieje wątpliwość, czy niektóre przedmioty były własnością spadkodawcy. Jeśli dział nie objął całego majątku spadkowego, to po wyjaśnieniu wszelkich wątpliwości należy dokonać działu uzupełniającego. Jeżeli dział spadku został dokonany jedynie częściowo, nie aktualizują się zasady dotyczące ich odpowiedzialności za długi zmarłego. Stąd też, tak długo, jak dział spadku nie zostanie dokonany w całości, tak długo wszyscy spadkobiercy będą odpowiadać solidarnie (wspólnie) za wszystkie długi spadkowe. 

Czy sądowy dział spadku można połączyć z innymi postępowaniami sądowymi?

Sądowy dział spadku, a stwierdzenie nabycia spadku

Jeżeli nie zostało jeszcze przeprowadzone sądowe stwierdzenie nabycia spadku i nie został sporządzony zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia, postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku wydaje sąd w toku postępowania o dział spadku (art. 681 Kodeksu postępowania cywilnego). Oznacza to także, że nie ma przeszkód, by wniosek o stwierdzenie nabycia spadku został zawarty we wniosku o dział spadku, ponieważ żądanie takie zostanie rozpoznane w ramach jednego postępowania.

W praktyce sądowej stwierdzenie nabycia spadku jest rzadko łączone z wnioskiem o podział spadku. Wbrew pozorom rzadko kiedy połączenie dwóch postępowań powoduje przyspieszenia biegu całej sprawy (zwłaszcza jeżeli spadkodawca sporządził testamenty i istnieje spór co do ich treści). Nawet jeżeli obydwa wnioski zostaną ze sobą połączone, to sąd nie będzie podejmował żadnych dalszych działań wykraczających poza ustalenie kręgu spadkobierców do czasu uprawomocnienia się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku (w szczególności, sąd nie może dokonać podziału spadku przed tą datą). W związku z tym, rzadko kiedy opłacalne jest łączenie ze sobą dwóch wskazanych powyżej spraw.

Sądowy dział spadku, a zniesienie współwłasności i podział majątku wspólnego małżonków

Zgodnie z art. 689 Kodeksu postępowania cywilnego, jeżeli cały majątek spadkowy lub poszczególne rzeczy wchodzące w skład spadku stanowią współwłasność z innego tytułu niż dziedziczenie, dział spadku i zniesienie współwłasności mogą być połączone w jednym postępowaniu.

Współwłasnością z innego tytułu niż dziedziczenie będzie najczęściej wspólność majątkowa małżeńska. Gdy umiera jeden z małżonków, musi nastąpić podział majątku wspólnego. Udziały w majątku wspólnym są najczęściej równe, ale nie jest to zasada bez żadnych wyjątków. Dopóki nie zostanie przeprowadzony podział majątku wspólnego małżonków, sąd nie może mieć pewności co do tego, czy udziały były równe.

Z działem spadku może być połączone również zniesienie współwłasności. Dojdzie do tego m.in. jeżeli w skład spadku wchodzi nieruchomość, a zmarły był jej współwłaścicielem w częściach ułamkowych (w uproszczeniu współwłasność inna niż małżeńska).

Co ustala sąd w toku postępowania sądowego o dział spadku?

W postępowaniu o dział spadku sąd ustala przede wszystkim skład majątku spadkowego oraz wartość spadku. Prawidłowe ustalenia pozwalają określić wartość udziałów, które przysługują poszczególnym spadkobiercom, w tym wydzielić schedy spadkowe oraz określić wysokość spłat i dopłat.

Spis inwentarza skład stanu czynnego spadku jest podstawą dokonywanego działu. Jeżeli spis inwentarza nie zawiera wszystkich przedmiotów, które wchodzą w skład spadku, to możliwe jest jego uzupełnienie. Jeśli nie sporządzono spisu inwentarza, to sąd może ustalić skład spadku na podstawie wyjaśnień uczestników postępowania lub jakichkolwiek innych środków dowodowych.

Zgodnie z art. 684 Kodeksu postępowania cywilnego, skład i wartość spadku ulegającego podziałowi ustala sąd. Oznacza to, że postępowanie o dział spadku jest jednym z niewielu postępowań cywilnych, w których sąd jest zobowiązany z urzędu do podejmowania inicjatywy dowodowej. W modelowej sytuacji sąd powinien zakończyć podział majątku spadkowego dopiero w momencie, w którym w toku postępowania działowego ujawnione zostanie, że składniki majątkowe wchodzące w skład majątku spadkowego zostały kompletnie i prawidłowo ustalone (ustalono kompletny skład masy spadkowej). Regulacja ta nie zwalnia strony postępowania z obowiązku wskazywania dowodów na okoliczności, z których wywodzą skutki prawne.

W przypadku postępowania sądowego o dział spadku sąd rozstrzyga także o:

1. istnieniu zapisów zwykłych (których przedmiotem są rzeczy lub prawa należące do majątku spadkowego)
2. wzajemnych roszczeniach spadkobierców z tytułu posiadania poszczególnych przedmiotów spadkowych oraz pobranych przez spadkobierców pożytków i innych przychodów z majątku spadkowego (do czego dochodzi najczęściej jeżeli do spadku należy nieruchomość)
3. poczynionych na spadek nakładów i spłaconych długów spadkowych

W razie sporu o istnienie uprawnienia do żądania działu spadku, jak również w razie sporu między spadkobiercami o to, czy pewien przedmiot wchodzi w skład masy spadkowej, sąd spadku może wydać postanowienie wstępne. Postanowienie wstępne może zostać wydane np. w sytuacji, w którym do spadku należy nieruchomość, a jeden ze spadkobierców zgłasza zarzut jej zasiedzenia.

W jaki sposób sąd podzieli spadek?

Decyzję o tym w jaki sposób dokonać podziału spadku sąd podejmuje po ustaleniu składu majątku spadkowego oraz wartości majątku spadkowego. Bez tego przeprowadzenie działu spadku jest niemożliwe. Wartość majątku spadkowego jest ustalana poprzez przeprowadzenie dowodu z opinii biegłych sądowych, chyba że strony są zgodne co do tej wartości. Podkreślić należy, że wartość majątku spadkowego jest ustalana nie w chwili otwarcia spadku, tylko na moment prowadzenia postępowania sądowego.

Dokonując działu spadku sąd w pierwszej kolejności będzie rozpatrywał tzw. fizyczny podział rzeczy. Majątek spadkowy może zostać podzielony na fizyczne części – np. duża działka gruntowa stanowiąca jedną całość w chwili śmierci spadkodawcy może być podzielona na kilka mniejszych działek odpowiadających wartością udziałom w spadku przypadających poszczególnym spadkobiercom (z uwzględnieniem możliwości dodatkowych spłat).

Dokonanie podziału majątku spadkowego możliwe jest także poprzez przyznanie przedmiotów w całości jednemu lub niektórym spadkobiercom. W takim przypadku dla pozostałych spadkobierców przyznane zostaną spłaty. Ponieważ do działu spadku stosuje się odpowiednio przepisy o zniesieniu współwłasności, zastosowanie znajdzie art. 212 § 3 Kodeksu cywilnego. W związku z tym jeżeli ustalone zostały dopłaty lub spłaty, sąd oznaczy termin i sposób ich uiszczenia, wysokość i termin uiszczenia odsetek, a w razie potrzeby także sposób ich zabezpieczenia. W razie rozłożenia dopłat i spłat na raty terminy ich uiszczenia nie mogą łącznie przekraczać lat dziesięciu. W wypadkach zasługujących na szczególne uwzględnienie sąd na wniosek dłużnika może odroczyć termin zapłaty rat już wymagalnych. 

Majątek spadkowy może również zostać przyznany dwóm lub więcej współspadkobiercom na współwłasność w częściach ułamkowych. Następuje to jednak wyłącznie na ich wyraźne żądanie (art. 1044 Kodeksu cywilnego). Zasadniczym celem działu spadku jest zakończenie etapu współwłasności poprzez rozdzielenie majątku spadkowego na poszczególnych spadkobierców. Pozwala to uniknąć konieczności dalszego zniesienia współwłasności. Dlatego zrealizowanie takiego sposobu działu spadku może się odbyć tylko za zgodą spadkobierców, których ten sposób dotyczy.

Postępowanie sądowe może zakończyć się też tzw. podziałem cywilnym. Polega on na zarządzeniu sprzedaży majątku spadkowego oraz podziale uzyskanej kwoty pomiędzy spadkobierców. Zrealizowanie takiego sposobu działu spadku jest ostatecznością – sprzedaż majątku odbywa się w drodze licytacji komorniczej, czego spadkobiercy zazwyczaj starają się uniknąć.

Postępowanie sądowe musi prowadzić do dokonania przez sąd oceny, który ze sposobów podziału spadku należy wybrać w danym przypadku. Sąd jest jednak związany sposobem podziału wskazanym przez uczestników postępowania, chyba że wybrany przez nich sposób jest sprzeczny z zasadami współżycia społecznego lub naruszałby uzasadniony interes uprawnionych osób. Dokonując działu spadku, sąd powinien uwzględnić wolę spadkodawcy co do sposobu działu spadku wyrażoną w testamencie (sąd jednak nie jest tą wolą związany, zwłaszcza gdy wola spadkodawcy nie odpowiada ułamkom w jakich doszło do nabycia spadku).

Przepisy prawa z reguły nie rozróżniają sposobów dokonywania działu spadku w zależności od tego, jaki jest skład masy spadkowej. Wyjątkiem w tym zakresie jest postępowanie sądowe jeżeli do spadku należy przedsiębiorstwo. W takim przypadku dział spadku obejmuje to przedsiębiorstwo z uwzględnieniem potrzeby zapewnienia kontynuacji prowadzonej przy jego wykorzystaniu działalności gospodarczej, chyba że spadkobiercy oraz małżonek spadkodawcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie, nie osiągnęli porozumienia co do kontynuacji tej działalności. Ograniczenie to wynika z art. 1038(1) Kodeksu cywilnego.