Dział spadku

Na czym polega dział spadku?

Z chwilą otwarcia spadku (czyli z chwilą śmierci spadkodawcy) spadkobiercy wchodzą łącznie w całokształt sytuacji prawnej swojego spadkodawcy. Patrząc na to z perspektywy majątku spadkodawcy, jego spadkobiercy stają się współwłaścicielami całego majątku spadkodawcy.

Przeprowadzenie działu spadku zmierza do zerwania tej więzi pomiędzy spadkobiercami. Dział spadku zmierza do rozdysponowania rzecz y i praw wchodzących w skład spadku do majątku poszczególnych spadkobierców.

Dział spadku powoduje również zmianę w zakresie odpowiedzialności za długi spadkowe. Od momentu działu spadku każdy z dotychczasowych współspadkobierców odpowiada samodzielnie za długi spadkowe w stosunku wielkości udziału jaki mu przypada w spadku (art. 1034 § 2 Kodeksu cywilnego). Do czasu działu spadku, a od momentu przyjęcia spadku, spadkodawca odpowiada za całość długów spadkowych ze swojego majątku.

Co jest przedmiotem działu spadku?

Przedmiotem działu spadku są tylko aktywa spadkowe, mówiąc inaczej ogół dodatnich składników majątku. Tym samym przedmiotem działu spadku nie są długi spadkowe.

Podział pasywów między współspadkobierców jest jedynie następstwem podziału aktywów. Zatem w postępowaniu o dział spadku nie jest możliwe dzielenie długów spadkowych ze skutkiem wobec osób trzecich (zwłaszcza wierzycieli z długów spadkowych).

Współspadkobiercy mogą określić w umowie o dział spadku, który z nich odpowiada za jakie długi, ewentualnie w jakiej wysokości odpowiadają za różne długi. Umowa taka nie wpływa w żaden sposób na prawa osób trzecich (wierzycieli) – skutki prawne wywołuje tylko pomiędzy spadkobiercami dokonującymi działu spadku.

Jakie są sposoby podziału spadku?

Działu spadku można dokonać na dwa sposoby:

  1. w umowie – umowny dział spadku
  2. w drodze postępowania przed sądem – sądowy dział spadku.

Umowny dział spadku

Zgodna wola spadkobierców

Aby umowny dział spadku mógł zostać dokonany współspadkobiercy muszą pozostawać w ścisłej zgodzie co do wszystkich aspektów działu spadku. Współspadkobiercy muszą być zgodni co do tego:

  • czy dział w ogóle jest potrzebny,
  • w jaki sposób zostanie dokonany,
  • w jakiej formie zostanie dokonany.

Innymi słowy, osoby zainteresowane działem spadku muszą być zgodne co do tego jakie przedmioty lub prawa przypadają poszczególnym spadkobiercom, w jakiej części ma to nastąpić, a także czy podział spadku ma nastąpić przez podział faktyczny (przyznanie rzeczy lub prawa pewnej osobie), czy też podział cywilny (sprzedaż i podział uzyskanej sumy pomiędzy spadkobierców). Konieczne jest też dojście do porozumienia co do wysokości, terminu i sposobu zapłaty wszelkich ewentualnych spłat i dopłat.

Brak zgody przesądza o niemożliwości zawarcia umowy. Co ważne, jeśli chociaż jeden ze współspadkobierców będzie żądał rozstrzygnięcia sposobu działu spadku przez sąd, to nie może zostać w żaden sposób przymuszony do przeprowadzenia umownego działu spadku.

Strony umowy o dział spadku

Stronami umowy o dział spadku muszą być wszyscy współspadkobiercy. Brak możliwości osiągnięcia porozumienia w jakiejkolwiek kwestii oznacza konieczność przeprowadzenia sądowego działu spadku.

Często zdarza się jednak, że spadkobierca zbywa przypadający mu udział w spadku lub w jego części (o możliwości zbycia spadku lub udziału w spadku stanowi art. 1051 Kodeksu cywilnego.). W takim wypadku stroną umowy musi zostać również nabywca udziału spadkowego.

Forma umowy o dział spadku

Umowę o dział spadku można zawrzeć w dowolnej formie (także ustnej). W praktyce, jeżeli nie jest wymagane zawarcie umowy w wyższej formie (o czym poniżej), praktykuje się zawieranie umów o dział spadku w zwykłej formie pisemnej.

Jednak jeśli ustawa wymaga zachowania formy szczególnej, to umowa o dział spadku musi być zawarta w takiej formie. Przykładowo, jeśli w skład spadku wchodzi nieruchomość, to umowę powinno się zawrzeć w formie aktu notarialnego (art. 1037 § 2 Kodeksu cywilnego). Mimo, iż w art. 1037 § 2 Kodeksu cywilnego jest mowa tylko o nieruchomości, to forma aktu notarialnego wymagana jest także dla dokonania umownego działu spadku, gdy umowa dotyczy prawa, dla którego przeniesienia konieczne jest zachowanie formy aktu notarialnego. Odnosi się to przede wszystkim do praw rzeczowych na nieruchomościach, jak również do własnościowego spółdzielczego prawa do lokalu.

Jeżeli przepisy prawa przewidują możliwość rozporządzania rzeczą lub prawem w formie wyższej niż forma pisemna, to taka forma powinna mieć zastosowanie także do działu spadku dotyczącego takiej rzeczy lub prawa. Sytuacja taka zachodzi jeżeli w skład spadku wchodzi przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 55.1 k.c., – w tym przypadku zgodnie z art. 75.1 Kodeksu cywilnego umowa o dział spadku powinna być zawarta w formie pisemnej z podpisem notarialnie poświadczonym.

Treść umowy o dział spadku

Umowa o dział spadkuTo w jaki sposób dokonany zostanie podział spadku i jakie są warunki jego dokonania, zależy od tego w jaki sposób te kwestie zdecydują się uregulować spadkobiercy w umowie. Spadkobiercy dysponują w tym zakresie bardzo dużą swobodą.

Muszą jednak pamiętać o tym, że treść umowy podlega ogólnym regułom prawa cywilnego, w tym zasadzie swobody umów określonej w art. 353.1 Kodeksu cywilnego (strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości – naturze – stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego).

Spadkobiercy dokonując umownego działu spadku powinni rozstrzygnąć w zasadzie wszelkie kwestie związane z dokonywanym podziałem. Powinni one zatem zaliczyć darowizny i zapisy windykacyjne zgodnie z art. 1039-1034 Kodeksu cywilnego, a także zaliczyć udziały w spadkowym gospodarstwie rolnym na poczet udziałów w całości spadku (art. 1079 Kodeksu cywilnego). W umowie strony powinny również zawrzeć postanowienia, które dotyczą wzajemnych roszczeń między współspadkobiercami z tytułu posiadania przedmiotów spadkowych, pobranych oraz nierozliczonych pożytków oraz poczynionych nakładów.

Spadkobiercy mają możliwość ograniczenia działu spadku tylko do części spadku. W takim przypadku będzie istniała możliwość dokonania podziału reszty spadku w przyszłości, ale jego dokonanie nie będzie obowiązkowe (podobnie zresztą jak nie jest obowiązkowe dokonanie działu spadku w ogóle).

Uchylenie się od skutków prawnych umownego działu spadku

Zgodnie z art. 1045 Kodeksu cywilnego uchylić się od skutków prawnych umowy o dział spadku zawartej pod wpływem błędu można tylko wtedy, gdy błąd ten dotyczył stanu faktycznego, który strony uważały za niewątpliwy. Zatem błąd nie może dotyczyć treści zawartej umowy.

Poza tym stosuje się ogólne przepisy Kodeksu cywilnego. Umowa o dział spadku jest zatem nieważna, jeśli któraś ze stron tej umowy działa w stanie wyłączającym świadome albo swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli. To samo dotyczy zawarcia umowy o dział spadku dla pozoru oraz możliwości uchylenia się od skutków prawnych działu spadku z powodu działania pod wpływem groźby.

Sądowy dział spadku

Kto może złożyć wniosek o sądowy dział spadku?

Osobą, która może złożyć wniosek wszczynający postępowanie jest:

  • każdy ze współspadkobierców,
  • nabywca udziału w spadku,
  • wierzyciel spadkobiercy, jeśli dokonał zajęcia praw spadkowych swojego dłużnika w drodze egzekucji

Z wnioskiem o dokonanie sądowego działu spadku można wystąpić w dowolnym terminie – w tym przypadku nie występuje jakikolwiek okres przedawnienia.

Co ustala sąd w toku postępowania o sądowy dział spadku?

W toku postępowania o sądowy dział spadku ustalany przez sąd jest przede wszystkim skład majątku spadkowego oraz jego wartość. Prawidłowe ustalenia w tym zakresie pozwalają określić wartość udziałów, które przysługują poszczególnym spadkobiercom, w tym wydzielić schedy spadkowe i wysokości spłat i dopłat.

Jako zasadę należy przyjąć, że ustalony w inwentarzu skład stanu czynnego spadku jest podstawą dokonywanego działu. Jeśli w spisie inwentarza nie ma wszystkich przedmiotów, które wchodzą w skład spadku, to możliwe jest jego uzupełnienie. Jeśli natomiast nie dokonano spisu inwentarza, to sąd może ustalić skład spadku na podstawie wyjaśnień uczestników.

Decydujące znaczenia dla ustalenia stanu majątku spadkowego ma chwila otwarcia spadku, a dla ustalenia wartości poszczególnych przedmiotów, chwila dokonywania działu.

W przypadku, gdy uczestnicy postępowania zgodnie ustalają wartość przedmiotu podlegającego podziałowi, to ta wartość jest dla sądu wiążąca. Jakakolwiek rozbieżność w tej kwestii powoduje, to że sąd samodzielnie lub z pomocą opinii biegłego ustala stan majątku spadkowego lub wartość poszczególnych przedmiotów.

Sąd w postępowaniu działowym rozstrzyga również o

  • istnieniu zapisów zwykłych, które mają za przedmiot rzeczy lub prawa należące do spadku,
  • o wzajemnych roszczeniach między współspadkobiercami z tytułu posiadania przedmiotów spadkowych, pobranych użytków, poczynionych nakładów i spłaconych długach spadkowych.

W jaki sposób sąd może podzielić spadek?

Spłata w ramach działu spadkuWybór sposobu podziału majątku spadkowego następuje po ustaleniu składu i wartości przedmiotów wchodzących w skład majątku spadkowego.

Przedmioty majątku spadkowego można podzielić fizycznie i przyznać je poszczególnym spadkobiercom w stosunku do wielkości ich udziałów. Możliwe jest przy tym ustalenie dopłat, jeśli wartość przyznanych części nie odpowiada wielkości udziałów osób uprawnionych.

Oprócz tego możliwe jest przyznanie przedmiotów w całości jednemu lub niektórym spadkobiercom. Z reguły mają oni obowiązek dokonania spłaty na rzecz pozostałych. Można również przyznać jakiś przedmiot lub przedmioty dwóm lub więcej współspadkobiercom jako współwłasność w częściach ułamkowych. Następuje to na ich żądanie (art. 1044 Kodeks cywilny).

Sąd może także dokonać tak zwanego podziału cywilnego rzeczy należących do spadku – dokonywana jest ich sprzedaż, a uzyskana suma dzielona jest między współspadkobierców w stosunku do wielkości udziałów przysługujących im w spadku.

Sąd ocenia, który ze sposobów podziału należy wybrać w danym przypadku. Jest on jednak związany sposobem podziału wskazanym przez uczestników postępowania, chyba że wybrany przez nich sposób jest sprzeczny z zasadami współżycia społecznego lub naruszałby uzasadniony interes uprawnionych osób. W toku podziału sąd powinien uwzględnić wolę spadkodawcy wyrażoną w testamencie.

Sąd powinien dokonać całościowego podziału spadku

Zgodnie z art. 1038 § 1 Kodeksu cywilnego sądowy dział spadku powinien obejmować cały spadek. Z ważnych powodów można go ograniczyć do części spadku. Mogą one wystąpić na przykład wtedy, gdy istnieje wątpliwość, czy niektóre przedmioty były własnością spadkodawcy. Jeśli dział nie objął całego majątku spadkowego, to należy dokonać działu uzupełniającego.