Dziedziczenie testamentowe

Czym jest dziedziczenie testamentowe?

Dziedziczenie testamentowe jest drugim obok dziedziczenia ustawowego sposobem rozrządzenia swoim majątkiem na wypadek śmierci. Do powołania do dziedziczenia testamentowego dochodzi poprzez sporządzenie testamentu.

W chwili sporządzenia testamentu nie powstają żadne prawa ani obowiązki dla testatora i innych osób – testament wywołuje skutki prawne dopiero z chwilą śmierci spadkodawcy. Testator (osoba sporządzająca testament) ma możliwość odwołania testamentu w każdej chwili w całości lub w części. Prawa tego nie można ograniczyć ze względu na ściśle osobisty charakter testamentu.

Z osobistym charakterem testamentu związany jest także ustawowy zakaz sporządzania lub odwoływania testamentu przez przedstawiciela.

Jak sporządza się testament?

Aby sporządzić testament, testator musi posiadać zdolność i wolę testowania.

Zdolność testowania

Zdolność testowania, to możliwość sporządzenia ważnego testamentu przez osobę fizyczną. Ma ją osoba, która ukończyła 18 rok życia lub osoba, która przed ukończeniem tego wieku zawarła związek małżeński i nie została ubezwłasnowolniona.

Zdolność testowania traci się na skutek ubezwłasnowolnienia całkowitego lub częściowego lub na skutek ustanowienia doradcy tymczasowego na podstawie art. 549 kodeksu postępowania cywilnego.

Zdolność testowania nabywa się w momencie uzyskania pełnej zdolności do czynności prawnych, czyli w chwili ukończenia 18 roku życia. Aby testament był ważny, testator musi posiadać zdolność testowania w chwili sporządzania testamentu.

Krakowskie sądy rozpoznają wiele sporów dotyczących zdolności testatora do sporządzenia testamentu. Najczęściej spory te dotyczą podejrzeń co do braku zdolności testatora ze względu na ciężką lub długotrwałą chorobę uniemożliwiającą mu jasne postrzeganie rzeczywistości.

Wola testowania

Wola testowania to w uproszczeniu wola i świadomość dokonywania czynności prawnej na wypadek śmierci. Podstawowym wymogiem sporządzenia testamentu jest świadomość, że testator reguluje losy swojego majątku na wypadek śmierci. Ponadto spadkodawca musi mieć zamiar wywołania skutków prawnych.

Wola sporządzenia testamentu powinna być powzięta oraz wyrażona w sposób niewadliwy. Nieważność testamentu powoduje sporządzenie go:

  1. w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli – w szczególności dotyczy to choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych. Stan ten musi występować w chwili sporządzenia testamentu;
  2. pod wpływem błędu, który uzasadnia przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod pod wpływem błędu, to nie sporządziłby testamentu w ogóle lub testamentu o tej treści. Dotyczy to każdego błędu, który jest subiektywnie istotny – decydujące znaczenia ma to, czy spadkodawca sporządziłby testament o danej treści, gdyby znał rzeczywisty stan rzeczy lub spraw;
  3. pod wpływem groźby – dotyczy to każdej groźby, która ma na celu skłonienie spadkodawcy do sporządzenia testamentu o określonej treści.

Testament wspólny

Z punktu widzenia sporządzenia testamentu istotny jest zakaz testamentów wspólnych. W myśl art. 942 k.c. testament może zawierać rozrządzenia tylko jednego spadkodawcy. Oznacza to, zwłaszcza, że małżonkowie nie mogą sporządzać wspólnego testamentu.

W jaki sposób określić spadkobiercę?

Testament własnoręcznyZgodnie z art. 959 kodeksu cywilnego spadkodawca może powołać do całości lub części spadku jedną, bądź kilka osób. Spadkobiercę należy określić w taki sposób, żeby możliwe było jej zindywidualizowanie. Nie jest konieczne podawanie imienia i nazwiska. Wystarczy napisać na przykład „mój najmłodszy syn”. W polskim prawie nie można upoważnić osoby trzeciej do wskazania, kto ma zostać spadkobiercą. Nie jest też wymagane użycie konkretnych słów dla ustanowienia spadkobiercy. Można użyć jakichkolwiek określeń, z których wynika wola spadkodawcy powołania do dziedziczenia np. „przekazuję”.

Należy jednak pamiętać, że spadkodawców powołuje się do całego spadku albo części ułamkowej spadku. „Przepisanie” pewnej osobie określonych składników majątkowych w zdecydowanej większości nie będzie uznawane za powołanie jej do dziedziczenia testamentowego, ale za ustanowienie na rzecz takiej osoby tak zwanego zapisu (co oznacza, że z chwilą otwarcia spadku nie nabędzie ona automatycznie tych przedmiotów majątkowych).

Powołanie spadkobiercy pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu

Zgodnie z art. 962 kodeksu cywilnego nie można powołać spadkobiercy pod warunkiem ani z zastrzeżeniem terminu. Konsekwencje uczynienia takiego zastrzeżenia przy powołaniu do dziedziczenia są dwojakie. Po pierwsze może być ono traktowane jakby nie istniało. Natomiast nieważne jest powołanie spadkobiercy, jeśli z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez zastrzeżenia warunku lub terminu nie zostałby powołany. Tych reguł nie stosuje się, jeśli ziszczenie się warunku lub nadejście terminu nastąpiło przed otwarciem spadku.

Wielkość udziałów spadkobierców testamentowych

Spadkodawca może powołać do spadku na podstawie testamentu jednego albo więcej spadkobierców.W przypadku powołania kilku spadkobierców powinien określić wielkość ich udziałów. Jeżeli spadkodawca nie określi udziału w spadku poszczególnych spadkobierców testamentowych, to odziedziczą oni spadek w równych częściach.

Spadkodawca ma również możliwość przeznaczenia kilku osobom przedmiotów majątkowych wyczerpujących cały spadek. W takim przypadku (zgodnie z art. 961 zd. 2 Kodeksu cywilnego), w razie wątpliwości, te osoby poczytuje się za spadkobierców powołanych do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości przedmiotów im przeznaczonych do wartości całego spadku. Osoby, które są powołane w taki sposób nabywają w częściach ułamkowych cały spadek, a więc również udziału w poszczególnych przeznaczonych im prawach majątkowych. Zatem są one spadkobiercami, a nie zapisobiercami.

Co ważne, aby określić wielkość udziałów poszczególnych spadkobierców należy kierować się obiektywną wartością poszczególnych przedmiotów, a nie wartością, którą przedstawiają one dla spadkobierców.

Przeznaczenie spadkobiercom przedmiotów wyczerpujących cały spadek

Jeżeli spadkodawca przeznaczył danej osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiercę, lecz za spadkobiercę powołanego do całego spadku.

Ta reguła ma zastosowanie, gdy wartość przedmiotów wskazanych w testamencie jest znacznie większa niż wartość pozostałych przedmiotów i jeśli powstaną wątpliwości, czy osoba wymieniona w testamencie jest spadkobiercą, czy zapisobiercą.

Rodzaje testamentów

W polskim prawie istnieje wiele rodzajów testamentów. Najprostszy podział zakłada podział na testamenty zwykłe i testamenty szczególne:

Testament allograficzny

1. testamenty zwykłe:

a) holograficzny (własnoręczny)

b) notarialny

c) allograficzny (urzędowy)

2. testamenty szczególne:

a) testament ustny

b) testament podróżny

c) testament wojskowy

Testamenty zwykłe

Testament holograficzny (własnoręczny)

Testament holograficzny (własnoręczny) to testament sporządzany w całości pismem ręcznym, opatrzony datą i podpisany. Brak tych przesłanek na ogół powoduje nieważność testamentu, jednak art. 949 § 2 k.c. dopuszcza wyjątek od tej zasady.

Zgodnie z nim brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu, jeśli nie zachodzą wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do jego treści lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów.

Sądy w Krakowie rozpoznają wiele spraw dotyczących testamentów własnoręcznych. Zdecydowana większość tych sporów dotyczy zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu (w szczególności z powodu choroby lub przejściowych zaburzeń w postrzeganiu rzeczywistości). Znaczna część sporów dotyczy także sposobu rozumienia testamentów własnoręcznych, które sformułowane zostały z wykorzystaniem języka potocznego, co w wielu przypadkach stwarzać może trudności w przełożeniu ich na język prawa.

Testament notarialny

Testament notarialny jest sporządzany przez notariusza w obecności spadkodawcy, odczytany osobom biorącym udział w jego spisaniu i podpisany przez spadkodawcę w obecności notariusza.

Obecnie testamenty notarialne są wpisywane do Notarialnego Rejestru Testamentów. Przedmiotem wpisu w Rejestrze Testamentów może być także testament holograficzny (własnoręczny) – jeżeli zostanie on przekazany notariuszowi na przechowanie.

Testament allograficzny (urzędowy)

Testament allograficzny (urzędowy) to testament oświadczony ustnie w obecności dwóch świadków wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego.

Ponadto wola spadkodawcy powinna być spisana do protokołu z podaniem daty jego sporządzenia. Protokół powinien być odczytany spadkodawcy w obecności dwóch świadków i podpisany przez spadkodawcę, osobę urzędową i świadków.

Testamenty szczególne

Testament ustny

Testament ustny to testament sporządzany w obecności 3 świadków, jeśli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeśli zachowanie zwykłej formy testamentu zwykłego jest niemożliwe lub bardzo utrudnione wskutek szczególnych okoliczności.

Treść takiego testamentu może być stwierdzona pisemnie przez jednego ze świadków albo osobę trzecią przed upływem roku od jego złożenia. Należy też podać miejsce i datę oświadczenia i sporządzenia pisma. Pismo to ma być podpisane przez spadkodawcę i dwóch świadków albo wszystkich świadków.

Jeśli nie stwierdzono w ten sposób treści testamentu, to można to zrobić w ciągu 6 miesięcy od dnia otwarcia spadku przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem. W przypadku przeszkód w przesłuchaniu jednego ze świadków, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków.

Testament podróżny

Testament podróżny można sporządzić podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym przed dowódcą statku lub jego zastępcą w obecności 2 świadków. Dowódca lub zastępca musi spisać wolę spadkodawcy i podać datę oraz miejsce jej spisania.

Pismo to ma być odczytane spadkodawcy w obecności świadków i podpisane przez spadkodawcę, świadków oraz dowódcę statku lub jego zastępce. Jeśli spadkodawca nie może podpisać pisma, to należy podać tego przyczynę. Dodatkową możliwością jest sporządzenie testamentu ustnego, jeśli zachowanie tej formy nie jest możliwe.

Testament wojskowy

Testament wojskowy może być sporządzany tylko w czasie wojny lub mobilizacji albo w trakcie przebywania w niewoli. Sporządzić go mogą:

  1. żołnierze pełniący czynną służbę wojskową,
  2. pracownicy cywilni zatrudnieni z Siłach Zbrojnych,
  3. osoby cywilne towarzyszące siłom zbrojnym,
  4. członkowie PCK i służb medycznych,
  5. osoby wykonujące czynności duszpasterskie,
  6. osoby cywilne na obszarze będącym pod zarządem organów wojskowych.

Testament wojskowy może być sporządzony w 3 formach podstawowych i jednej formie szczególnej:

  1. testament sporządzany przez sędziego wojskowego, który odnotowuje go w protokole bez wymaganej obecności świadków:
  2. testament sporządzany w obecności 2 świadków – musi on być podpisany przez spadkodawcę;
  3. testament ustny podpisywany przez 3 świadków sporządzany w sytuacji, gdy spadkodawca nie może sam się podpisać;
  4. testament liniowy – sporządzany jedynie w wyjątkowych przypadkach, gdy wskutek odniesionych ran i choroby spadkodawca obawia się, że niebawem umrze. Do jego ważności wymagana jest jednoczesna obecności 2 świadków. Spadkodawca musi złożyć swoje oświadczenie woli najpierw w obecności pierwszego świadka, a potem drugiego.

Jak można odwołać testament?

Testament można odwołać na trzy spsoby:

  1. Testament pisemnysporządzając nowy testament zarówno w takiej samej formie, w której został sporządzony wcześniejszy, jak i w innej, ale prawem wymaganej. Jeśli natomiast spadkodawca sporządził nowy testament i nie zaznaczył w nim, że odwołuje poprzedni, to odwołaniu ulegają tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie da się pogodzić z treścią nowego testamentu.
  2. przez zniszczenie dokumentu zawierającego oświadczenie spadkodawcy lub pozbawienie go cech, od których zależy jego ważność w zamiarze odwołania testamentu;
  3. dokonując zmian w testamencie, z których wynika wola odwołania jego postanowień.

Sądy w Krakowie na co dzień rozstrzygają spory dotyczące tego, czy dany testament został odwołany, czy też pozostaje nadal ważny. Spory te często powstają w przypadku pozostawienia przez spadkodawcę większej liczby testamentów i braku wyraźnego i jednoznacznego rozstrzygnięcia w jakiej relacji pozostają między sobą te testamenty.

W czym mogę Ci pomóc jako adwokat?

Jako adwokat w Krakowie doradzam swoim klientom we wszelkich aspektach prawa spadkowego. Podjęcie decyzji o sporządzeniu testamentu i jego treści jest jednym z aspektów planowania spadkowego. Przed podjęciem decyzji dotyczących sporządzenia testamentu powinieneś przede wszystkim zapoznać się z aktualnymi przepisami z zakresu prawa spadkowego – w szczególności dotyczącymi dziedziczenia ustawowego i dziedziczenia testamentowego. Świadomość sytuacji, w której się znajdujesz jest pierwszym etapem podjęcia racjonalnej decyzji co do sposobu dysponowania swoim majątkiem.

Moja kancelaria adwokacka w Krakowie jest w stanie pomóc Ci między innymi w następujących sprawach:

  • zaplanowanie sposobu podziału majątku po śmierci,
  • przygotowywanie treści testamentu,
  • przygotowywanie umów dotyczących dziedziczenia,
  • prowadzenie sporów dotyczących ważności testamentu,
  • egzekwowanie testamentów.