Dziedziczenie ustawowe

autor: adwokat Wojciech Rudzki

Ostatnia aktualizacja w dniu 15 sierpnia 2024 roku.

Dziedziczenie ustawowe to podstawowa forma dziedziczenia. Dziedziczenie ustawowe może dotyczyć całości albo części spadku. Jest możliwe wtedy kiedy co do całości albo części spadku nie sporządzono testamentu. Polskie prawo nie przewiduje, że spadek nie zostanie odziedziczony przez nikogo – w ostateczności spadek dziedziczy Skarb Państwa. Po przeczytaniu tego artykułu poznasz odpowiedzi między innymi na następujące pytania

• jakie osoby są kolejno uprawnione do dziedziczenia ustawowego?
• kiedy spadek przypada dzieciom, a kiedy małżonkowi spadkodawcy?
• kiedy spadek przypada dla rodziców, a kiedy dla rodzeństwa spadkodawcy?
• kiedy spadek przypada dziadkom spadkodawcy?

Dziedziczenie ustawowe – informacje podstawowe

Kiedy dojdzie do dziedziczenia ustawowego?

Dziedziczenie ustawowe jest jednym ze sposobów dziedziczenia po zmarłym (obok dziedziczenia testamentowego). Do dziedziczenia ustawowego dochodzi w dwóch przypadkach (art. 926 § 2 Kodeksu cywilnego):

1. gdy spadkodawca nie pozostawił po sobie testamentu (albo testament nie wywołuje skutków prawnych)
2. gdy żadna z osób, które powołał w testamencie do spadku nie chce lub nie może być spadkobiercą

Dziedziczenie ustawowe może dotyczyć zarówno całości spadku, jak i jego części. Dziedziczenie ustawowe części spadku nastąpi wtedy, gdy przynajmniej część spadku jest dziedziczona w ramach dziedziczenia testamentowego. W takim przypadku jedna i ta sama osoba może dziedziczyć część spadku na podstawie testamentu, a część w ramach dziedziczenia ustawowego. Na przykład: jeżeli ojciec ma dwójkę dzieci (syna i córkę) i sporządzi testament powołujący córkę do powoła spadku, to druga połowa spadku będzie dziedziczona po połowie przez syna i córkę (zakładając, że dzieci są jedynymi osobami uprawnionymi do dziedziczenia ustawowego).

Kiedy nie dojdzie do dziedziczenia ustawowego?

Dziedziczenie ustawowe jest w polskim prawie zasadą. Dziedziczenie ustawowe nie nastąpi tylko w przypadku, w którym spadkodawca pozostawił po sobie testament, w którym skutecznie powołał osobę lub osoby do dziedziczenia testamentowego całego spadku.

Warto pamiętać o tym, że polski prawo nie dopuszcza sytuacji, w której spadek nie zostanie przez nikogo odziedziczony. Nawet jeżeli zmarły nie posiada żadnej rodziny dziedziczenie ustawowe dojdzie do skutku – spadek zostanie odziedziczony przez gminę ostatniego miejsca zamieszkania albo skarb państwa.

Omawiając dziedziczenie ustawowe należy przynajmniej wstępnie wyjaśnić czym jest dziedziczenie testamentowe. Dziedziczenie testamentowe jest drugą obok dziedziczenia ustawowego drogą do rozporządzenia majątkiem zmarłego. Do powołania do dziedziczenia testamentowego dochodzi poprzez sporządzenie testamentu. Testament jest jedynym dopuszczalnym ustawowo rozporządzeniem majątkiem na wypadek śmierci spadkodawcy, bywa także nazywany wyrazem ostatniej woli spadkodawcy. Więcej na ten temat znajdziesz w artykule naszej kancelarii adwokackiej dotyczącym testamentu.

Kto jest uprawniony do dziedziczenia ustawowego?

Kodeks cywilny w przepisach art. 931-935 wprowadza podział spadkobierców ustawowych na 6 grup:

1. małżonek i dzieci spadkodawcy (jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy który by mu przypadał otrzymują jego zstępni)
2. małżonek oraz rodzice spadkodawcy (gdy spadkodawca w momencie śmierci nie był w związku małżeńskim, to rodzice spadkodawcy są wyłącznymi spadkobiercami; spadkobiercami mogą być także sam małżonek albo sami rodzice)
3. małżonek oraz rodzeństwo spadkodawcy i zstępni tego rodzeństwa (możliwe jest także dziedziczenie wyłącznie przez rodzeństwo i zstępnych rodzeństwa);
4. dziadkowie spadkodawcy (ewentualnie zstępni dziadków);
5. pasierbowie, czyli dzieci małżonka spadkodawcy, ale pod warunkiem, że w momencie otwarcia spadku ich rodzice już nie żyją;
6. gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy lub Skarb Państwa, jeżeli ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Polsce nie da się ustalić albo miejsce to znajdowało się za granicą.

Każda kolejna grupa osób uprawnionych do dziedziczenia ustawowego przystępuje do dziedziczenia wtedy, kiedy brak jest osób uprawnionych do dziedziczenia z grupy poprzedniej.

Dziedziczenie ustawowe małżonka spadkodawcy

Kiedy spadek przypada małżonkowi spadkodawcy?

Dziedziczenie ustawowe małżonka ma miejsce w ramach 3 grup spadkobierców ustawowych:

• wspólnie z dziećmi (grupa 1)
• wspólnie rodzicami (grupa 2)
• wspólnie z rodzeństwem (grupa 3)

Jeżeli małżonek dochodzi do dziedziczenia razem z dziećmi spadkodawcy, to dziedziczą oni w częściach równych. Jest od tego jeden wyjątek – część, która przypada małżonkowi będzie wynosić co najmniej jedną czwartą całości spadku. Z przyczyn oczywistych wyjątek ten ma zastosowanie, gdy spadkodawca pozostawił po sobie co najmniej czwórkę dzieci.

Jeśli małżonek spadkodawcy dziedziczy razem z rodzicami spadkodawcy albo razem z jednym z rodziców spadkodawcy i jego rodzeństwem (ewentualnie zstępnymi rodzeństwa), to w obu tych przypadkach małżonek otrzyma połowę spadku.

Małżonek może także dziedziczyć spadek samodzielnie. Dojdzie do tego, jeżeli brak jest zstępnych spadkodawcy, rodziców spadkodawcy, rodzeństwa spadkodawcy i ich zstępnych, to cały spadek przypada małżonkowi spadkodawcy (art. 933 § 2 kodeksu cywilnego).

Jakie są dodatkowe uprawnienia małżonka w przypadku dziedziczenia ustawowego?

W przypadku dziedziczenia ustawowego małżonka, oprócz udziału w spadku małżonkowi spadkodawcy przysługują dodatkowe uprawnienia:

1. prawo do wstąpienia w umowę najmu lokalu zmarłego małżonka, jeśli do tej pory nie był jego najemcą (art. 691 kodeksu cywilnego)
2. uprawnienie do zamieszkiwania w mieszkaniu spadkodawcy oraz korzystania z urządzeń domowych przez okres 3 miesięcy od momentu otwarcia spadku (art. 923 kodeksu cywilnego)
3. prawo żądania (ponad swój udział) przedmiotów urządzenia domowego wchodzących w skład spadku, z których to małżonek za życia spadkodawcy korzystał wspólnie z nim lub sam (art. 939 kodeksu cywilnego)

Czy rozdzielność majątkowa (intercyza) wpływa na dziedziczenie ustawowe małżonka?

Małżonkowie najczęściej pozostają w ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej. Wspólność majątkowa obowiązuje tak długo, jak małżonkowie nie podejmą w tym zakresie odmiennej decyzji. W szczególności, małżonkowie mogą zawrzeć w formie aktu notarialnego umowę wprowadzającą ustrój rozdzielności majątkowej małżeńskiej (co potocznie określane jest jako intercyza). 

Wspólność majątkowa ustaje z chwilą śmierci jednego z małżonków. Małżonek, który pozostaje przy życiu jest zasadniczo uprawniony do 1/2 majątku objętego wspólnością majątkową. Natomiast pozostała część majątku objętego wspólnością majątkową wchodzi w skład spadku i dziedziczą ją wszyscy spadkobiercy ustawowi, w tym małżonek spadkodawcy.

Małżonkowie coraz częściej decydują się na wprowadzenie w małżeństwie rozdzielności majątkowej. Należy pamiętać o tym, że rozdzielność majątkowa nie zmienia zasad dziedziczenia ustawowego, w szczególności nie wyłącza drugiego małżonka od dziedziczenia. W takim przypadku małżonek będzie uprawniony do dziedziczenia majątku osobistego drugiego małżonka na ogólnych zasadach wynikających z dziedziczenia ustawowego (z uwzględnieniem kolejności i grup dziedziczenia ustawowego wskazanych powyżej).

Czy rozwód i separacja wpływa na dziedziczenie ustawowe małżonka?

Rozwód oraz separacja powołują wyłączają dziedziczenie ustawowe małżonka. Skutek taki następuje na mocy orzeczenia sądu – od momentu uprawomocnienia się wyroku rozwodowego, czyli ostatecznego zakończenia postępowania sądowego (co następuje albo na skutek rozpoznania apelacji albo na skutek braku jej wniesienia). Wyłączenie małżonka pozostającego w separacji od dziedziczenia ustawowego wynika z art. 935.1 Kodeksu cywilnego.

Jeżeli pomiędzy małżonkami było prowadzone postępowanie o rozwód lub o separację, ale nie zostało ono prawomocnie zakończone, to możliwe jest wyłączenie pozostałego przy życiu małżonka od dziedziczenia ustawowego. Zgodnie z art. 940 Kodeksu cywilnego, jest to możliwe tylko w jednym przypadku – zmarły małżonek wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z winy pozostałego przy życiu małżonka. Wymaga to jednak przeprowadzenia dodatkowego postępowania o wyłączenie małżonka od dziedziczenia ustawowego. Pozew w tej sprawie może wnieść każdy z pozostałych spadkobierców ustawowych powołanych do dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem. Pozew można wnieść w terminie 6 miesięcy od dnia, w którym dany spadkobierca dowiedział się o otwarciu spadku, jednak nie później niż w terminie 1 roku od dnia otwarcia spadku.

Separacja faktyczna nie wyłącza małżonka spadkodawcy od dziedziczenia. O separacji faktycznej mówimy wtedy, kiedy pomiędzy małżonkami ustały wszystkie więzi (kiedy wspólne pożycie małżonków ustało, w szczególności jeżeli od wielu lat nie mieszkają ze sobą) i stan taki utrzymuje się przez długi czas, ale rozpad małżeństwa nie został potwierdzony wyrokiem orzekającym rozwód albo separację.

W takim przypadku możliwe jest pozbawienie drugiego małżonka dziedziczenia poprzez jego wydziedziczenie albo uznanie go przez są za niegodnego dziedziczenia. W listopadzie 2023 roku wprowadzony został art. 928 pkt 5) Kodeksu cywilnego przewidujący możliwość uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia w przypadku uporczywego uchylania się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy.

Dziedziczenie ustawowe, a nieistnienie małżeństwa albo unieważnienie małżeństwa

W przypadku małżeństwa nieistniejącego, czyli związku z punktu widzenia przepisów prawa uznawanego za niezawarty, dziedziczenie ustawowe małżonka nie dochodzi do skutku.

Natomiast, gdy zawarto małżeństwo mimo ustawowych przeszkód do jego zawarcia, to śmierć jednego z małżonków wyłącza możliwość jego unieważnienia, a co za tym idzie – małżonek, który pozostał przy życiu dochodzi do dziedziczenia ustawowego. Dopuszczalne są od tego dwa odstępstwa, o których mówi art. 13 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego:

1. jeśli zawarto małżeństwo między krewnymi
2. jeśli jeden z małżonków w chwili zawarcia małżeństwa pozostawał w innym związku małżeńskim

W sytuacjach, o których mowa dopuszczalne jest unieważnienie małżeństwa również po jego ustaniu z powodu śmierci jednego z małżonków. Zgodnie z art. 13 § 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z takim powództwem może wystąpić każdy, kto ma w tym interes prawny. Wyrok unieważniający małżeństwo powoduje wyłączenie małżonka od dziedziczenia ustawowego.

Jeśli wytoczy się powództwo o unieważnienie małżeństwa jeszcze za życia spadkodawcy, to jest dopuszczalne jego unieważnienie również po śmierci jednego z małżonków i to bez żadnych ograniczeń (art. 19 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego), a unieważnienia takiego małżeństwa mogą dochodzić zstępni zmarłego (jego dzieci, wnuki itd.). W procesie bierze udział kurator ustanowiony na miejsce zmarłego, a unieważnienie małżeństwa powoduje wyłączenie od dziedziczenia małżonka, który pozostał przy życiu.

Dziedziczenie ustawowe dzieci, wnuków spadkodawcy oraz dalszych zstępnych spadkodawcy

Dzieci spadkodawcy dochodzą do dziedziczenia w pierwszej kolejności (grupa nr 1) – wspólnie z małżonkiem spadkodawcy (art. 931 § 1 Kodeksu cywilnego). Jeżeli spadkodawca nie pozostawił po sobie małżonka lub małżonek jest traktowany tak jakby nie dożył otwarcia spadku (np. wskutek wydziedziczenia), to dzieci dziedziczą spadek samodzielnie.

Spadek przysługuje dzieciom w częściach równych. Wyjątkiem jest dziedziczenie ustawowe przez dzieci wspólnie z małżonkiem spadkodawcy – w takim przypadku (zgodnie z art. 931 § 1 Kodeksu cywilnego) małżonkowi nie może przypaść mniej niż 1/4 spadku.

Na dziedziczenie ustawowe nie wpływa to, czy dzieci spadkodawcy pochodzą z małżeństwa, czy też ze związku pozamałżeńskiego, ani w jaki sposób ustalono pochodzenie dziecka (przez uznanie, czy też w drodze sądowego ustalenia ojcostwa lub macierzyństwa). Niezależnie od pochodzenia dziecka oraz sposobu ustalenia ojcostwa lub macierzyństwa spadek będzie przysługiwał dzieciom w częściach równych.

Jeśli spadkodawca miał dzieci, ale jedno z dzieci spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy dziecka spadkodawcy, który by mu przypadał przypada jego dzieciom, czyli wnukom spadkodawcy (art. 931 § 2 Kodeksu cywilnego). Wnuki spadkodawcy pochodzące od poszczególnych dzieci zastępują te dzieci w dziedziczeniu (dziedzicząc spadek w częściach równych w zakresie udziału przypadającego swojemu rodzicowi).

Dziedziczenie ustawowe następuje niezależnie od tego, czy dane dziecko utrzymywało relacje ze swoim rodzicem. Jeżeli rodzic chce pozbawić dziecko dziedziczenia, może sporządzić testament wydziedziczający dane dziecko. Jeżeli taki testament nie zostanie sporządzony, możliwe jest uznanie dziecka za niegodne dziedziczenia. Zgodnie z art. 928 pkt 5) Kodeksu cywilnego (przepis wszedł w życie dopiero w listopadzie 2023 roku), możliwe jest uznanie dziecka za niegodne dziedziczenia jeżeli:

• dziecko uporczywie uchylało się od wykonywania wobec rodzica obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową
• dziecko uporczywie uchylało się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą wynikającego z obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka

Dziedziczenie osób adoptowanych

Jeśli chodzi o osoby przysposobione (adoptowane), to traktowane są one tak jak dzieci spadkodawcy. W przypadku przysposobienia pełnego osoba adoptowana dziedziczy po adoptującym i jego krewnych tak, jakby był jego dzieckiem (art. 936 § 1 Kodeksu cywilnego). Tak samo jest w przypadku dziedziczenia adoptującego po adoptowanym (dziedziczy jak rodzic). 

Jeśli natomiast doszło do przysposobienia niepełnego (art. 937 Kodeksu cywilnego), to:

1. przysposobiony dziedziczy po przysposabiającym na równi z jego dziećmi, a zstępni przysposobionego dziedziczą po przysposabiającym na tych samych zasadach co dalsi zstępni spadkodawcy
2. przysposobiony i jego zstępni nie dziedziczą po krewnych przysposabiającego, a krewni przysposabiającego nie dziedziczą po przysposobionym i jego zstępnych
3. rodzice przysposobionego nie dziedziczą po przysposobionym, a zamiast nich dziedziczy po przysposobionym przysposabiający (poza tym przysposobienie nie narusza powołania do dziedziczenia wynikającego z pokrewieństwa)

Należy zaznaczyć, że w przypadku przysposobienia (adopcji) przysposobiony nie dziedziczy po swoich wstępnych naturalnych i ich krewnych, a osoby te nie dziedziczą po nim (art. 936 § 2 Kodeksu cywilnego). Ta reguła znajduje jednak wyjątek – jeżeli jeden małżonek adoptuje dziecko drugiego małżonka to dziedziczy on zarówno po wstępnych naturalnych, jak i przysposobionych (art. 936 § 3 Kodeksu cywilnego).

Dziedziczenie ustawowe rodziców i rodzeństwa spadkodawcy.

Rodzice spadkodawcy dochodzą do dziedziczenia ustawowego, jeżeli do dziedziczenia ustawowego nie dochodzą osoby powołane w pierwszej kolejności:

• dzieci oraz wnuki zmarłego (ewentualnie dalsi zstępni) – wtedy rodzice dziedziczą łącznie z małżonkiem spadkodawcy
• dzieci oraz wnuki zmarłego (ewentualnie dalsi zstępni) małżonek spadkodawcy – wtedy rodzice dziedziczą spadek samodzielnie

Zgodnie z art. 932 § 2 Kodeksu cywilnego, każdemu z rodziców spadkodawcy dziedziczącemu wspólnie z małżonkiem spadkodawcy należy się jedna czwarta całości spadku (1/4). W przypadku samodzielnego dziedziczenia ustawowego rodziców cały spadek przypada rodzicom spadkodawcy. W takim przypadku rodzice otrzymują połowę spadku w częściach równych, czyli po połowie (1/2).

Jeżeli nie ustalono ojcostwa spadkodawcy, to udział spadkowy matki spadkodawcy dziedziczącej w zbiegu z małżonkiem wynosi połowę spadku (art. 932 § 2 Kodeksu cywilnego). Dotyczy to matki spadkodawcy w sensie prawnym, zatem nie stosuje się tego przepisu, gdy nie ustalono macierzyństwa. Połowę spadku w równych częściach otrzymują rodzice spadkodawcy, gdy nie pozostawił on zstępnych ani małżonka.

Jeżeli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przysługiwał w drodze dziedziczenia ustawowego przypada rodzeństwu spadkodawcy. Rodzeństwo spadkodawcy dziedziczy w częściach równych udział spadkowy, który przypadał zmarłemu rodzicowi (art. 932 § 4 Kodeksu cywilnego).

Jeśli brak jest rodzeństwa spadkodawcy (oraz ich zstępnych) i jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy rodzica pozostałego przy życiu w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy wynosi połowę spadku (art. 932 § 6 Kodeksu cywilnego). Cały spadek przypada jedynemu rodzicowi spadkodawcy pozostałemu przy życiu, jeżeli brak jest zstępnych spadkodawcy, małżonka spadkodawcy, drugiego rodzica spadkodawcy, rodzeństwa oraz zstępnych rodzeństwa.

Dziedziczenie ustawowe dziadków spadkodawcy i dalszych krewnych

Dziedziczenie ustawowe dziadków spadkodawcy

Spadek przypada dziadkom spadkodawcy w częściach równych (po 1/2), gdy spadkodawca nie pozostawił po sobie zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa, zstępnych rodzeństwa (art. 934 § 1 Kodeksu cywilnego).

Dziedziczenie ustawowe przez dalszych krewnych

Jeżeli którekolwiek z dziadków nie dożyło otwarcia spadku, to udział spadkowy dziadków spadkodawcy przypada jego dzieciom – czyli wujom, ciotkom i ciotecznemu rodzeństwu spadkodawcy (art. 934 § 2 Kodeksu cywilnego).

Jeżeli zaś dziecko któregokolwiek z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom (a więc wnukom) w częściach równych (art. 934 § 2.1 Kodeksu cywilnego).

Jeżeli żadne z dzieci i wnuków tego z dziadków, który nie dożył otwarcia spadku, nie mogło odziedziczyć spadku to udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada pozostałym dziadkom w częściach równych (art. 934 § 3 Kodeksu cywilnego).

Dziedziczenie ustawowe pasierbów (dzieci małżonka spadkodawcy) jest możliwe, jeżeli spadkodawca nie pozostawił po sobie żadnych innych krewnych uprawnionych do dziedziczenia ustawowego (art. 934.1 Kodeksu cywilnego). Dzieciom małżonka spadkodawcy spadek w ramach dziedziczenia ustawowego przypada jednak tylko wtedy, gdy ich rodzice w chwili otwarcia spadku nie żyją.

Dziedziczenie ustawowe gminy i Skarbu Państwa

Zgodnie z art. 935 Kodeksu cywilnego w ostatniej kolejności do dziedziczenia ustawowego uprawnione są ustawowego to gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy oraz Skarb Państwa. Spadek przypada Skarbowi Państwa, jeżeli ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy w Polsce nie da się ustalić albo mieszkał on za granicą.