Niegodność dziedziczenia

autor: adwokat Wojciech Rudzki

Ostatnia aktualizacja w dniu 13 sierpnia 2024 roku.

Niegodność dziedziczenia powoduje pozbawienie prawa do dziedziczenia (a w konsekwencji także prawa do zachowku). Uznanie za niegodnego dziedziczenia wymaga wydania przez sąd wyroku, który może zapaść dopiero po śmierci spadkodawcy. To odróżnia niegodność dziedziczenia od wydziedziczenia, które musi nastąpić za życia spadkodawcy przez sporządzenie testamentu. Po przeczytaniu tego artykułu poznasz odpowiedzi między innymi na następujące pytania:

• jakie skutki powoduje niegodność dziedziczenia?
• jakie są przesłanki niegodności dziedziczenia?
• kto może żądać ustalenia niegodności dziedziczenia przez sąd?
• w jaki sposób ustalić niegodność dziedziczenia i ile to kosztuje?

Czym jest niegodność dziedziczenia?

Art. 928 kodeksu cywilnego wprowadza możliwość uznania osoby za niegodną dziedziczenia. Celem uznania kogoś za niegodnego dziedziczenia jest niedopuszczenie do sytuacji, w której osoba działająca przeciwko spadkodawcy, naruszająca jego swobodę przy ustalaniu porządku dziedziczenia lub działająca przeciwko sporządzonemu już testamentowi, dziedziczyłaby po spadkodawcy. 

W spadku po zmarłym dziedziczony jest majtek oraz obowiązki majątkowe zmarłego. Spadkobierca niegodny zostaje wyłączony od całości dziedziczenia i traktowany jest jakby nie dożył otwarcia spadku. Możliwość uznania spadkobiercy za niegodnego sprawi, że nie odniesie on korzyści z działania na szkodę zmarłego.

Na przykład sprzeczne z poczuciem słuszności i zasadami etyki byłoby dziedziczenie przez zabójcę po swojej ofierze. Niegodność dziedziczenia, a właściwie wyłączenie od dziedziczenia jest przejawem potępienia takich działań i próbą zapobieżenia podobnym sytuacjom. Skutkiem niegodności jest względna niezdolność do dziedziczenia.

Kto może zostać uznany za niegodnego dziedziczenia?

Art. 928 Kodeksu cywilnego wskazuje, że za niegodnego dziedziczenia może być uznany spadkobierca. Chodzi więc zarówno o spadkobiercę, który dziedziczyłby w drodze ustawy lub w drodze testamentu. Oprócz tego za niegodnego może być uznany również zapisobierca zwykły (art. 972 Kodeksu cywilnego), jak i zapisobierca windykacyjny (art. 981.5 Kodeksu cywilnego) oraz uprawniony do zachowku. Podsumowując, każda osoba, która mogłaby dziedziczyć jakikolwiek majątek po spadkodawcy może zostać uznana niegodną dziedziczenia.

Jak stwierdza się niegodność dziedziczenia?

Żądanie uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia należy zgłosić do sądu. W tym celu konieczne jest wniesienie do sądu pozwu, w którym zawrzemy żądanie w postaci uznania konkretnej osoby za niegodną dziedziczenia po spadkodawcy ze względu na wystąpienie wskazanych w przepisach prawa powodów. Co ważne, niegodności dziedziczenia nie można rozstrzygnąć w trakcie postępowania o stwierdzenie nabycia spadku.

Jaki sąd będzie właściwy do wniesienia pozwu oraz jakie są tego koszty?

Jeżeli zależy nam na przeprowadzeniu postępowania sądowego o uznanie osoby za niegodnej dziedziczenia musimy wnieść pozew do właściwego sądu. Właściwym zawsze będzie sąd rejonowy, który obszarem swojego funkcjonowania obejmuje ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy. Jeżeli miejsca zamieszkania spadkodawcy nie da się ustalić, właściwy będzie sąd rejonowy, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część.

Ile kosztuje sprawa o niegodność dziedziczenia?

Decydując się na wniesienie pozwu o uznanie osoby za niegodnej dziedziczenia należy mieć na uwadze, że trzeba uiścić opłatę sądową w wysokości przewidzianej przez prawo. Wysokość opłaty zależna jest od wartości udziału spadkowego, który potencjalny spadkobierca mógłby otrzymać po określonym spadkodawcy (np. wartość potencjalnie dziedziczonego mieszkania lub suma pieniędzy podlegająca dziedziczeniu). Jeżeli wartość spadku mającego przypaść osobie według nas niegodnej dziedziczenia wynosi:

1. mniej niż 500 zł – należy uiścić opłatę w wysokości 30 złotych;
2. od 500 złotych do 1500 złotych – należy uiścić opłatę w wysokości 100 złotych;
3. od 1500 złotych do 4000 złotych – należy uiścić opłatę w wysokości 200 złotych;
4. od 4000 złotych do 7500 złotych – należy uiścić opłatę w wysokości 400 złotych;
5. od 7500 złotych do 10.000 złotych – należy uiścić opłatę w wysokości 500 złotych;
6. od 10 000 złotych do 15.000 złotych – należy uiścić opłatę w wysokości 750 złotych;
7. od 15 000 złotych do 20.000 złotych – należy uiścić opłatę w wysokości 1000 złotych.

Jeśli jednak udział spadkowy mający przypaść osobie, która uznajemy za niegodną dziedziczenia wynosi ponad 20.000 złotych (co w praktyce zdarza się bardzo często) to będziemy zmuszeni pokryć opłatę sądową od pozwu wynoszącą 5% wartości udziału spadkowego mającego przypaść osobie niegodnej. Przykładowo od pozwu przeciwko osobie mająca odziedziczyć środki pieniężne w wysokości 100.000 zł opłata sądowa wynosić będzie 5.000 zł. Przepisy prawa ograniczyły maksymalną wysokość opłaty sądowej od pozwu i ustalił ją na poziomie 200.000 zł. Jeżeli udział spadkowy byłby tak wysoki, że 5% jego wartości przekraczałoby 200.000 zł to i tak opłata sądowa od takiego pozwu wynosi 200.000 zł.

Kto może żądać stwierdzenia niegodności dziedziczenia?

Osobą uprawnioną do wystąpienia z powództwem o stwierdzenie uznania spadkobiercy za osobę niegodną dziedziczenia jest każdy, kto ma w tym interes (art. 929 kodeksu cywilnego). W kodeksie cywilnym nie wskazano, że musi być to szczególny rodzaj interesu, zatem faktycznie uprawniona do wystąpienia z powództwem jest każda osoba, a więc m.in.:

• osoby, które dojdą do dziedziczenia w miejsce niegodnego
• osoby bliskie zmarłego, dla których to, że zabójca spadkodawcy dojdzie do dziedziczenia jest obrazą pamięci zmarłego
• prokurator (art. 7 kodeksu postępowania cywilnego)

Jak długo można żądać stwierdzenia niegodności dziedziczenia?

Z art. 929 Kodeksu cywilnego wynika, że z żądaniem uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia można wystąpić w ograniczonym terminie:

• jednego roku od dnia, w którym dowiedziano się o przyczynie niegodności
• nie później niż przed upływem 3 lat od otwarcia spadku

Termin roczny, o którym mowa biegnie odrębnie dla każdego zainteresowanego. Natomiast termin 3 letni jest liczony od chwili otwarcia spadku i rozpoczyna swój bieg niezależnie od tego, czy ktokolwiek z zainteresowanych osób wie o przyczynie uzasadniającej niegodność dziedziczenia. Po upływie tych terminów nie można już wytoczyć powództwa o uznanie spadkobiercy za niegodnego.

Jakie są skutki niegodności dziedziczenia?

Skutkiem uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia jest wyłączenie go od dziedziczenia tak, jakby nie dożył otwarcia spadku (art. 928 § 2 kodeksu cywilnego).

Skutki niegodności dla dziedziczenia ustawowego

W przypadku dziedziczenia ustawowego, jeżeli np. zstępny jest niegodny dziedziczenia to w jego miejsce wchodzą spadkobiercy powołani do dziedziczenia ustawowego w dalszej kolejności. Spadkobierca niegodny zostaje wyłączony od dziedziczenia ustawowego oraz możliwości żądania zachowku.

Skutki niegodności dla dziedziczenia testamentowego

W przypadku dziedziczenia testamentowego oraz uznania spadkobiercy za niegodnego, spadkobierca niegodny zostaje wyłączony od dziedziczenia (co dotyczy tak dziedziczenia testamentowego, jak ustawowego) i nie będzie uprawniony do objęcia spadku. W konsekwencji tego, nie będzie także możliwe żądanie zapłaty zachowku.

W takim przypadku w jego miejsce może wejść tak zwany spadkobierca podstawiony, o którym mowa w art. 963 kodeksu cywilnego. Stanie się tak, gdy spadkodawca powoła w testamencie konkretną osobę, która będzie uprawniona do objęcia spadku gdy inna osoba powołana jako spadkobierca ustawowy lub testamentowy nie chce lub nie może być spadkobiercą.

Jeżeli jest kilku spadkobierców testamentowych, to udział spadkobiercy, który jest niegodny dziedziczenia może przypaść pozostałym spadkobiercom testamentowym w drodze przyrostu z art. 965 Kodeksu cywilnego. 

Gdyby jednak niegodność dziedziczenia została ustalona wobec jedynego spadkobiercy testamentowego, spadek zostanie rozdysponowany w drodze dziedziczenia ustawowego (z wykluczeniem osoby uznanej za niegodną).

Skutki niegodności w przypadku zapisu i zachowku

W przypadku uznania zapisobiercy za niegodnego, traktowany jest on tak, jakby nigdy nie przysługiwało mu roszczenie o wykonanie zapisu. Podobnie jest z uprawnionym do zachowku, jeżeli może być on uznany za niegodnego dziedziczenia. Skutkiem uznania zapisobiercy windykacyjnego za niegodnego dziedziczenia jest brak nabycia przedmiotu zapisu wskazanego w testamencie.

Jakie są przyczyny niegodności dziedziczenia?

Katalog przyczyn niegodności dziedziczenia z art. 928 § 1 Kodeksu cywilnego jest katalogiem zamkniętym. Oznacza to, że tylko do tych stanów faktycznych możliwe jest stosowanie instytucji niegodności. Niegodnym dziedziczenia zostanie przez sąd uznany ktoś kto:

1. dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy (art. 928 § 1 pkt 1) Kodeksu cywilnego).
2. podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności (art. 928 § 1 pkt 2) Kodeksu cywilnego)
3. umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego (art. 928 § 1 pkt 3) Kodeksu cywilnego)
4. uporczywie uchylał się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową (art. 928 § 1 pkt 4) Kodeksu cywilnego)
5. uporczywie uchylał się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka (art. 928 § 1 pkt 5) Kodeksu cywilnego).

W listopadzie 2023 roku doszło do istotnej zmiany stanu prawnego. Przesłanki niegodności dziedziczenia zostały poszerzone o brak realizowania obowiązku alimentacyjnego (art. 928 § 1 pkt 4) Kodeksu cywilnego) oraz uchylenia się od obowiązku pieczy i wzajemnego szacunku (art. 928 § 1 pkt 4) Kodeksu cywilnego).

Dopuszczenie się ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy

Niegodność dziedziczenia można ustalić wobec osoby, która jest winna popełnienia umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy. Przestępstwo umyślne, to przestępstwo popełnione z zamiarem dokonania czynu, który jest zabroniony przez ustawę (np. zabójstwo). Sprawca może chcieć lub nawet nie chcieć, ale przewidywać i godzić się na możliwość popełnienia przestępstwa. W tych dwóch przypadkach możemy mówić o popełnieniu przestępstwa umyślnego.

Budzące wątpliwości jest jednak pojęcie „ciężkiego przestępstwa”. Kodeks karny nie posługuje się takim pojęciem. Dzieli on jedynie przestępstwa na zbrodnie i występki według kryterium grożącej sprawcy kary. Przyjmuje się, że ciężkim przestępstwem jest zbrodnia, czyli umyślny czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 3 lata albo karą surowszą. Jednak w konkretnych okolicznościach zbrodnia może nie mieć charakteru ciężkiego przestępstwa (na przykład w przypadku przekroczenia granic obrony koniecznej), a występek może stanowić ciężkie przestępstwo. Do każdej sprawy należy zatem podchodzić indywidualnie i oceniać czy doszło do popełnienia “ciężkiego” przestępstwa. W tym przydatna może okazać się pomoc adwokata. Popełnienie kilku przestępstw przeciwko osobie spadkodawcy, jeżeli mają charakter umyślny i ciężki, oczywiście uzasadnia, aby sąd stwierdził niegodność dziedziczenia.

Umyślne ciężkie przestępstwo, o którym mowa musi być skierowane tylko przeciwko spadkodawcy. Popełnienie nawet najcięższej zbrodni, jednak nie wobec spadkodawcy nie uzasadnia uznania potencjalnego spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia. Podobnie popełnienie przestępstwa przeciwko osobie, która jest bliska spadkodawcy nie powinno uzasadniać uznania niegodnym dziedziczenia. Te sprawy jednak, ze względu na swoje skomplikowanie mogą budzić wątpliwości i konieczna może okazać się konsultacja z adwokatem, który indywidualnie oceni zaistniałą sytuację.

Również usiłowanie popełnienia przestępstwa (to jest przejawianie zamiaru popełnienia czynu zabronionego, podjęcie zachowania bezpośrednio zmierzającego do jego dokonania, połączone jednak z brakiem dokonania przestępstwa), podżeganie (nakłanianie innej osoby do popełnienia przestępstwa), a także pomocnictwo (ułatwienie popełnienia przestępstwa innej osobie) mogą być przyczyną niegodności dziedziczenia.

Działania dotyczące sporządzenia lub odwołania testamentu

Chodzi tu o nakłonienie spadkodawcy podstępem lub groźbą do odwołania testamentu, lub aby jego testament miał określoną treść albo przeszkodzenie w sporządzeniu lub odwołaniu testamentu (również podstępem lub groźbą).

Podstęp to wywołane u spadkodawcy mylne wyobrażenie o rzeczywistości, jak również nakłonienie spadkodawcy do tego, aby sporządził testament w taki sposób, że będzie on nieważny.

Natomiast groźba ma być poważna i bezprawna. Należy raczej przyjąć, że w art. 928 § 1 pkt 2) Kodeksu cywilnego chodzi o sytuacje o charakterze trwałym, czyli takie, w których spadkodawca aż do ostatnich chwil życia był w błędzie lub w stanie zagrożenia i nie dokonał rozrządzeń zgodnych ze swoją rzeczywistą wolą.

Działania przeciwko testamentowi

Niegodny dziedziczenia jest także ktoś, kto dopuścił się umyślnie ciężkiego naruszenia przeciwko testamentowi. W szczególności ktoś kto:

1. ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy;
2. podrobił lub przerobił testament (w tym zniszczył testament spadkodawcy, podrobił podpis lub całość testamentu);
3. świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.

Uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego

Kolejną przyczyną pozwalającą uznać spadkobiercę za niegodnego dziedziczenia jest uporczywe uchylanie się przez spadkobiercę od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się. Alimenty kojarzą nam się najczęściej ze świadczeniem pieniężnym na rzecz dziecka. Może jednak dojść do sytuacji kiedy to będziemy obciążeni obowiązkiem alimentacyjnym na rzecz np. rodziców. Przepis ten znajdzie zastosowanie w ostatniej wspomnianej sytuacji oraz w momencie, gdy spadkodawcą jest dziecko i uprawnieni do dziedziczenia po nim są jego rodzice.

Świadczenie musi mieć jednak wysokość ustaloną przed śmiercią spadkodawcy w drodze orzeczenia sądu, ugody zawartej przed sądem lub innym organem albo  określone inną umową, natomiast uchylanie się musi być uporczywe. Będzie to oznaczać, że jest ono uciążliwe dla spadkodawcy oraz jest długotrwałe. Jednorazowe zaniechanie świadczenia alimentacyjnego nie będzie zatem podstawą do uznania kogoś niegodnym dziedziczenia.

Uchylanie się od obowiązków rodzinnych

Przesłanka ta znajdzie zastosowanie jeżeli dana osoba uporczywie uchylała się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą. Piecza ta najczęściej polega na realizowaniu obowiązku wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.

Nie jest to jednak wyliczenie pełne, a jedynie przykładowe i obowiązek taki mógłby również wynikać np. z zawartej umowy. Podobnie jak w przypadku uchylania się od obowiązku alimentacyjnego i tu unikanie realizowania obowiązku opieki musi mieć charakter uporczywy, a zatem nie jednorazowy, a długotrwały. Uchylanie się musi następować także z własnej woli, zatem nie zostanie uznana za niegodna dziedziczenia osoba, która pomimo takiego obowiązku nie może go realizować bo np. przebywa w szpitalu lub więzieniu.

Spadkodawca może przebaczyć osobie niegodnej dziedziczenia

W myśl art. 930 Kodeksu cywilnego nie może być uznany za niegodnego spadkobierca, któremu spadkodawca przebaczył. Postępowanie spadkobiercy może powodować przebaczenie przez spadkodawcę. Spadkodawca może zdecydować, czy pomimo nagannego czynu, spadkobierca odziedziczy po nim. Aby przebaczenie było skuteczne wystarczy, że spadkodawca działa z dostatecznym rozeznaniem. Nie musi zatem mieć zdolności do czynności prawnych, jednak w chwili przebaczenia spadkodawca musi natomiast znać przyczynę niegodności i mieć wolę puszczenia w niepamięć doznanej krzywdy.

Przebaczenie może być dokonane w dowolnej formie, także w sposób dorozumiany. W takim przypadku skuteczność przebaczenia zależy od tego, czy z zachowania spadkodawcy jednoznacznie wynika chęć puszczenia w niepamięć doznanej krzywdy. Jako przykład takiego zachowania można podać powołanie do dziedziczenia osoby, co do której zachodzą podstawy do wydziedziczenia lub ustanowienie na jej rzecz zapisu. W tym przypadku również musi mieć świadomość tego, że popełniono czyn naganny lub doszło do popełnienia umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy

Ustalenie tego, czy doszło do przebaczenia jest bardzo istotne przed wniesieniem pozwu o uznanie za niegodnego dziedziczenia do sądu. Sądy bowiem wielokrotnie oddalały powództwa w takiej sprawie z powodu pojednania pomiędzy spadkobiercą oraz spadkobiercą, która to okoliczność nie była znana osobie żądającej takiego ustalenia.