Stwierdzenie nabycia spadku

autor: adwokat Wojciech Rudzki

Ostatnia aktualizacja w dniu 11 sierpnia 2024 roku.

Stwierdzenie nabycia spadku to określenie kręgu spadkobierców. Postanowienie w tej sprawie wydawane jest przez sąd. Wydając postanowienie w tej sprawie sąd nie dzieli majątku, tylko ustala kto i w jakim ułamku dziedziczy spadek. Sprawy sądowej można uniknąć jeżeli wszyscy spadkobiercy zgodzą się na sporządzenie notarialnego aktu poświadczenia dziedziczenia. Po przeczytaniu tego artykułu poznasz odpowiedzi m.in. na następujące pytania:

• czy stwierdzenie nabycia spadku jest obowiązkowe?
• co jest lepsze postanowienie sądu, czy akt notarialny sporządzony przez notariusza?
• ile kosztuje stwierdzenie nabycia spadku, a ile zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia
• czy postanowienie sądu może być zmienione po jego wydaniu?
• w jaki sposób stwierdzenie nabycia spadku chroni osoby trzecie?

Czym jest stwierdzenie nabycia spadku?

Z chwilą śmierci, wszystkie prawa i obowiązki zmarłego przechodzą na jego następców prawnych. Spadkobiercy mogą dziedziczyć majątek na podstawie: 

• dziedziczenia ustawowego
• dziedziczenia testamentowego (jeżeli spadkodawca pozostawił testament)

W obu przypadkach istotne będzie uzyskanie formalnego dokumentu, potwierdzającego że dana osoba jest spadkobiercą zmarłego. Potwierdzenie praw do spadku może nastąpić poprzez uzyskanie jednego z wskazanych poniżej dokumentów:

1. postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku (wydawanego przez sąd)
2. zarejestrowanego aktu poświadczenia dziedziczenia (wydawanego przez notariusza w formie aktu notarialnego)
3. europejskiego poświadczenia spadkowe (EPS) (wydawanego przez sądy i notariuszy)

Sądowe postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku oraz notarialny akt poświadczenia dziedziczenia mają równą moc prawną. Jeżeli jednak dla jednego zmarłego wydano oba te dokumenty, wiążące będzie postanowienie sądu. Jeżeli natomiast dla jednego spadkodawcy sporządzono dwa akty poświadczenia dziedziczenia sąd powinien oba uchylić i wydać własne postanowienie. 

Europejskie poświadczenie spadkowe jest natomiast dokumentem nietypowym, ponieważ może zostać wydane przez sąd lub notariusza tylko wtedy, gdy wystąpi element międzynarodowy. Chodzi o sytuację, w której spadkobierca musi poświadczyć swoje prawo do spadku w innym niż Polska kraju członkowskim Unii Europejskiej (ponieważ np. odziedziczył po zmarłym nieruchomość położoną zagranicą).

Dlaczego powinieneś zadbać o stwierdzenie nabycia spadku?

Postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku lub zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia to dokumenty, które stanowią formalny dowód na to, że wskazana w nich osoba jest spadkobiercą lub zapisobiercą windykacyjnym po konkretnym zmarłym. Dokumenty te można porównać do legitymacji, dzięki której można potwierdzić swoje prawa spadkowe przed wszystkimi sądami i urzędami. Przykładowo, dokumenty te będą niezbędne do zmiany danych właściciela odziedziczonej nieruchomości w księdze wieczystej. 

Wyłącznie postanowieniem o stwierdzeniu nabycia spadku albo zarejestrowanym aktem poświadczenia dziedziczenia spadkobierca może udowodnić swoje prawa wynikające z dziedziczenia także względem osoby trzeciej (art. 1027 Kodeksu cywilnego). Na przykład, jeżeli spadkobierca będzie chciał egzekwować od osoby trzeciej należności wchodzące w skład spadku (na przykład wynikające z niespłaconej pożyczki) będzie musiał dysponować jednym z tych dokumentów.

Powyższej zasady nie stosuje się, gdy osobą trzecią jest ktoś, kto rości sobie prawa do spadku z tytułu dziedziczenia. W takiej sytuacji, konieczne jest przeprowadzenie sprawy spadkowej, w trakcie której zostanie przesądzone, kto z osób roszczących sobie prawo do spadku, faktycznie jest spadkobiercą.

Stwierdzenie nabycia spadku, a ochrona osób trzecich 

Istnieje domniemanie, że osoba wskazana jako spadkobierca w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku bądź zarejestrowanym akcie poświadczenia dziedziczenia faktycznie nim jest. Z tego powodu, osoba która nabywa prawo wchodzące w skład spadku od osoby posiadającej taki dokument jest chroniona, jeśli działała w dobrej wierze.

Na czym polega ta ochrona? Wyobraźmy sobie, że pewna osoba chce zawrzeć umowę kupna sprzedaży domu, który wchodzi w skład spadku. Osoba ta znajduje kupca i legitymuje się przed nim prawomocnym postanowieniem sądu określającym krąg spadkobierców. Kupiec w dobrej wierze zawierza treści dokumentu i kupuje nieruchomość. Kilka lat później okazało się, że sprzedawca nieruchomości tak naprawdę nie był spadkobiercą, ponieważ znaleziono testament, w którym zmarły przepisał spadek komuś innemu. Dzięki temu, że nabywca był w dobrej wierze, umowa kupna sprzedaży domu pozostaje ważna. Z sytuacją przeciwną mielibyśmy do czynienia wówczas, gdyby fakt istnienia testamentu był nabywcy domu od początku wiadomy.

Powyższa zasada działa także w przypadku, gdy osoba trzecia nabywa przedmiot zapisu windykacyjnego.

Czy stwierdzenie nabycia spadku można zmienić? 

Jak omówiliśmy to wyżej, czasami zdarza się, że spadkobiercą jest ktoś inny niż osoba wskazane w jednym z omówionych powyżej dokumentów. Może zdarzyć się tak w sytuacji, gdy już po ustaleniu kręgu spadkobierców na podstawie ustawy, znaleziony (bądź ujawniony) został testament.

W takim przypadku postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku powinno zostać uchylone lub zmienione. Podobnie w przypadku aktu poświadczenia dziedziczenia. Obowiązek podjęcia takich działań wynika z art. 679 Kodeksu postępowania cywilnego.

Kto może złożyć wniosek stwierdzenia nabycia spadku?

Sąd, na podstawie przepisów prawa spadkowego, wydaje postanowienie stwierdzające nabycie spadku na wniosek osoby, która ma w tym interes prawny. Może nią być: 

• spadkobierca
• wierzyciel spadkodawcy
• osoba uprawniona do zachowku
• zapisobierca (z zapisów zwykłych, jak i windykacyjnych)
• wierzyciel spadkobiercy oraz zapisobierca windykacyjny
• osoba nie roszcząca sobie praw do spadku, lecz zainteresowana wykazaniem faktu, że nie są spadkobiercami i nie ponoszą odpowiedzialności za długi spadkowe
• wykonawca testamentu

Postępowanie w sprawie o stwierdzenia nabycia spadku

Kto może być uczestnikiem postępowania o stwierdzenie nabycia spadku? 

Zgodnie z art. 669 k.p.c. uczestnikami postępowania o stwierdzenie nabycia spadku mogą być osoby, które mają szansę zostać spadkobiercami ustawowymi i testamentowymi. Ponadto, przepisy prawa spadkowego w art. 510 § 1 k.p.c. mówią, że osoba, której praw dotyczy wynik postępowania, może wziąć udział w każdym stanie sprawy – aż do zakończenia postępowania w drugiej instancji.

Jaki jest sąd właściwy do postępowania o stwierdzenie nabycia spadku?

Zgodnie z art. 628 Kodeksu postępowania cywilnego, sądem właściwym do prowadzenia postępowania o stwierdzenie nabycia spadku jest zawsze sąd ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy. Chodzi o ostatnie miejsce, w którym zmarły na stałe mieszkał i prowadził swoje sprawy życiowe.

Co bada sąd w trakcie postępowania?

W toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku po spadkodawcy sąd z urzędu bada, kto należy do kręgu spadkobierców, w tym także czy spadkodawca pozostawił po sobie testament. Ponadto, Sąd wzywa do złożenia testamentu osobę, co do której będzie uprawdopodobnione, że testament znajduje się u niej. 

Jeżeli ujawnione zostanie, że zmarły pozostawił po sobie testament, sąd w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku dokona jego otwarcia oraz ogłoszenia testamentu. Często zdarza się, że powstaje spór o to, czy testament jest ważny. Ponieważ ustalenie tego, czy testament jest ważne jest kluczowe dla ustalenia kręgu spadkobierców, również i nad tą kwestią będzie musiał pochylić się sąd w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku. 

Sąd w postanowieniu stwierdzającym nabycie spadku jest obowiązany wymienić wszystkich spadkobierców, którzy nabyli spadek i określić wysokość przypadających im udziałów. Oprócz tego sąd stwierdza również nabycie przedmiotu zapisu windykacyjnego w postanowieniu poprzez wymienienie zarówno osoby zapisobiercy i przedmiotu zapisu.

Postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku po spadkodawcy musi dotyczyć wszystkich spadkobierców i całości masy spadkowej. Za niedopuszczalne należy uznać stwierdzenie nabycia spadku względem części majątku spadkowego albo tylko w stosunku do niektórych spadkobierców.

Co należy załączyć do wniosku o stwierdzenie nabycia spadku? 

Do wniosku o stwierdzenie nabycia spadku należy dołączyć dokumenty, które będą stanowić wyłączne potwierdzenie tego, że określonej osobie przysługuje prawo do spadku po określonej osobie. Będą to odpowiednio: 

• oryginał testamentu – jeżeli chodzi o dziedziczenie testamentowe
• odpisy właściwych aktów stanu cywilnego – jeżeli chodzi o dziedziczenie ustawowe

W kontekście spraw spadkowych należy wiedzieć, że pokrewieństwo pomiędzy poszczególnymi członkami rodziny można udowodnić w sądzie jedynie poprzez przedłożenie odpisów aktów stanu cywilnego (aktów zgonu, aktów urodzenia i aktów małżeństwa). Każdy akt stanu cywilnego można uzyskać w dowolnym Urzędzie Stanu Cywilnego w Polsce. Koszt pozyskania jednego odpisu skróconego aktu stanu cywilnego wynosi 22 zł. W zależności od konkretnego urzędu i sprawy, odpisy można uzyskać albo od ręki albo w przeciągu kilku dni od dnia złożenia wniosku. 

Do wniosku o stwierdzenie nabycia spadku należy załączyć także potwierdzenie wykonania opłaty sądowej w wysokości 100 zł oraz opłaty w wysokości 5 zł tytułem wpisu do Rejestru Spadkowego.

Co znajduje się w postanowieniu o nabyciu spadku? 

Zgodnie z art. 677 Kodeksu postępowania cywilnego, postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku zawiera: 

• imię i nazwisko spadkodawcy, imiona jego rodziców oraz jego numer PESEL, jeżeli został nadany, datę i miejsce zgonu albo znalezienia zwłok spadkodawcy oraz ostatnie miejsce jego zwykłego pobytu
• wszystkich spadkobierców, którym spadek przypadł – ich imię albo imiona, nazwisko, imiona rodziców oraz datę i miejsce urodzenia osób fizycznych, a w przypadku osób prawnych – nazwę i siedzibę
• tytuł powołania do spadku i wysokość udziałów w spadku, a w razie dziedziczenia testamentowego – określenie formy testamentu oraz powołanie protokołu otwarcia i ogłoszenia testamentu
• sposób przyjęcia spadku
• spadkobierców dziedziczących gospodarstwo rolne podlegające dziedziczeniu z ustawy oraz ich udziały w nim

Postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku nie zawiera wyszczególnienia wszystkich składników majątkowych, które wchodzą w skład spadku. Znajdziesz tam informację o tym kto dziedziczy oraz w jakiej części. Wielkość udziałów każdego ze spadkobierców wyrażona jest w ułamku. Na etapie postępowania o stwierdzenie o nabyciu spadku, sąd nie przydziela konkretnych składników majątkowych konkretnemu spadkobiercy. Do tego służy odrębne postępowanie – postępowanie o dział spadku.

Postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku może służyć jako dowód posiadania praw do spadku dopiero wtedy, gdy zostanie opatrzone klauzulą prawomocności. Postanowienie będzie prawomocne po upływie dwóch tygodni od jego wydania, o ile żaden z uczestników postępowania nie wniósł apelacji do sądu wyższej instancji (do sądu okręgowego).

Postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku podlega wpisowi do Rejestru Spadkowego. Rejestr ten jest dostępny w Internecie, a jego zadaniem jest umożliwienia szybkiego sprawdzenia czy po danym zmarłym sporządzono już postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku, akt poświadczenia dziedziczenia bądź europejskie poświadczenie spadkowe. W Rejestrze widnieje tylko informacja czy taki dokument istnieje, kiedy i przez kogo został sporządzony; nie ma natomiast szczegółów dotyczących jego treści.

Notarialny akt poświadczenia dziedziczenia (APD)

Alternatywą dla sądowego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku jest możliwość uzyskania aktu poświadczenia dziedziczenia, sporządzonego przez notariusza. Wystąpić o jego wydanie mogą tylko osoby, które mają możliwość zostania spadkobiercami ustawowymi lub testamentowymi oraz osoby, na rzecz których spadkodawca uczynił zapis windykacyjny.

Sprawę ustalenia, kto i w jakich częściach dziedziczy po danym spadkodawcy oraz kto otrzymał zapis windykacyjny można załatwić również u notariusza. Sporządza on notarialne poświadczenie dziedziczenia ustawowego lub testamentowego, z wyłączeniem dziedziczenia na podstawie testamentów szczególnych (art. 95a Prawa o notariacie).

W przeciwieństwie do postępowania przed sądem, akt poświadczenia dziedziczenia może być sporządzony u dowolnego notariusza niezależnie od tego, gdzie znajdowało się ostatnie miejsce stałego pobytu spadkodawcy. 

Sporządzenie notarialnego aktu poświadczenia dziedziczenia kosztuje 150 zł. Jest to sposób znacznie szybszy od drogi sądowej.

Jak notariusz ustala osoby uprawnione do dziedziczenia?

Zgodnie z art. 95c § 2 pkt 1 Prawa o notariacie akt poświadczenia dziedziczenia może zostać sporządzony, jeśli spadkobiercy złożą zgodne żądanie poświadczenia dziedziczenia przez notariusza. Wcześniej zostaje spisany protokół dziedziczenia. 

Przy spisaniu protokołu dziedziczenia muszą uczestniczyć wszystkie osoby, które mogą zostać spadkobiercami ustawowymi i testamentowymi, jak również osoby na rzecz których spadkodawca uczynił zapisy windykacyjne (art. 95b Prawa o notariacie). Zgodnie z art. 95g Prawa o notariacie, na protokole, o którym mowa umieszcza się adnotację o sporządzeniu aktu poświadczenia dziedziczenia. 

Co istotne, brak chociażby jednego ze spadkobierców uniemożliwia załatwienie sprawy u notariusza. W takim przypadku, konieczne byłoby złożenie w sądzie wniosku o stwierdzenie nabycia spadku.

Notariusz nie może podejmować czynności, które zmierzają do ustalenia kręgu spadkobierców. Akt poświadczenia dziedziczenia sporządza się na podstawie oświadczeń o istnieniu lub nieistnieniu osób, które wyłączałyby znanych spadkobierców od dziedziczenia lub też dziedziczyłyby wraz z nimi oraz o znanych testamentach spadkodawcy lub ich braku. Następuje to w toku spisywania protokołu dziedziczenia przez osoby stawiające się przed notariuszem.

Warto dodać, że za składanie fałszywych zeznań podczas oświadczenia przewidziana jest odpowiedzialność karna. Notariusz ma też obowiązek przyjęcia oświadczenia o tym, czy w skład masy spadkowej wchodzi gospodarstwo rolne, ponieważ, gdy spadek otwarto przed 14 lutego 2001 roku akt poświadczenia dziedziczenia musi zawierać wskazanie spadkobierców dziedziczących z ustawy takie gospodarstwo i wielkość udziałów, które im przypadają.

Wpis aktu poświadczenia dziedziczenia do rejestru

Do obowiązków notariusza należy dokonanie wpisu aktu poświadczenia dziedziczenia do Rejestru Spadkowego. Następuje to niezwłocznie po jego sporządzeniu poprzez wprowadzenie (za pośrednictwem systemu teleinformatycznego) danych do właściwego systemu. Wpis musi być ponadto opatrzony bezpiecznym podpisem elektronicznym.

Na akcie poświadczenia dziedziczenia umieszcza się adnotację o zarejestrowaniu wraz ze wskazaniem numeru, który wynika z kolejności wpisu oraz precyzyjnej daty tego zarejestrowania. Od zarejestrowania aktu zależy to, czy uzyskanie aktu poświadczenia dziedziczenia wywoła skutki prawne.

Kiedy nie można sporządzić aktu poświadczenia dziedziczenia?

Ustawa wyłącza możliwość sporządzenia przez notariusza aktu poświadczenia dziedziczenia, gdy:

1. podstawą dziedziczenia testamentowego jest testament szczególny – ustny, podróżny albo wojskowy (art. 95a prawa o notariacie)
2. w stosunku do spadku już wcześniej sporządzono akt poświadczenia dziedziczenia albo wydano postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku (art. 95e prawa o notariacie)
3. w toku sporządzania protokołu dziedziczenia ujawniono okoliczności wskazujące na to, że przy jego sporządzaniu brak było wszystkich osób, które mogą zostać spadkobiercami ustawowymi lub testamentowym lub osób będących zapisobiercami windykacyjnymi albo istniały lub istnieją testamenty, których nie otwarto lub nie ogłoszono (art. 95e prawa o notariacie)
4. spadkobiercą ustawowym jest gmina lub Skarb Państwa (art. 95e prawa o notariacie)
5. spadkodawca w chwili śmierci był cudzoziemcem lub nie zamieszkiwał w Polsce, a nie posiadał żadnego obywatelstwa (art. 95e prawa o notariacie)
6. gdy w skład spadku wchodzą prawa rzeczowe lub posiadanie nieruchomości, która położona jest za granicą (art. 95e prawa o notariacie)

Warto dodać, że niezbędnym warunkiem sporządzenia protokołu dziedziczenia, a potem aktu poświadczenia dziedziczenia jest zgodne żądanie osób, które mogą zostać spadkobiercami ustawowymi lub testamentowymi. Wszelkie spory między tymi potencjalnymi spadkobiercami muszą być rozstrzygane przez sąd.

Koszty wydania aktu poświadczenia dziedziczenia 

Koszty wydania przez notariusza aktu poświadczenia dziedziczenia są stałe u każdego notariusza i wynoszą: 

• 100 zł za sporządzenie protokołu dziedziczenia
• 50 zł za sporządzenia samego aktu poświadczenia dziedziczenia (bądź 100 zł, jeżeli poświadczenie dotyczy zapisu windykacyjnego)
• 50 zł za protokół otwarcia i ogłoszenia testamentu

Do kosztów tych należy doliczyć również koszt sporządzenia wypisów aktów notarialnych (maksymalnie 6 zł za jedną stronę dokumentu). 

Termin do stwierdzenia nabycia spadku lub sporządzenia APD

Stwierdzenie nabycia spadku oraz wydanie aktu poświadczenia dziedziczenia nie może nastąpić przed upływem 6 miesięcy od otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy). Od tej zasady istnieje jednak pewien wyjątek.

Wyjątkiem jest sytuacja, w której wszyscy znani spadkobiercy złożyli już oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku przed upływem tego terminu. Takie oświadczenie można złożyć w toku właściwego postępowania (np. na rozprawie)

Podobnie jest w przypadku sporządzenia aktu poświadczenia dziedziczenia. Oświadczenie co do przyjęcia albo odrzucenia spadku może zostać zamieszczone w protokole dziedziczenia. Natomiast, jeśli oświadczenia złożono wcześniej, to w protokole zamieszcza się wzmiankę podając jednocześnie datę, miejsce i treść tych oświadczeń (art. 95c § 3 Prawa o notariacie).

Czy stwierdzenie nabycia spadku to koniec załatwiania spraw spadkowych? 

Jeżeli zmarły ma jednego spadkobiercę, uzyskanie stwierdzenia nabycia spadku bądź zarejestrowanie aktu poświadczenia dziedziczenia kończy załatwianie spraw spadkowych po zmarłym. Z bardziej skomplikowaną sytuacją będziemy mieli do czynienia wtedy, gdy jest więcej niż jeden spadkobierca po zmarłym. W takim przypadku poza stwierdzeniem nabycia spadku najczęściej należy przeprowadzić również dział spadku. Dział spadku można załatwić w drodze postępowania sądowego bądź, jeżeli jest zgoda wszystkich spadkobierców, umownie. 

Jak już powiedziałem, w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku wskazany jest tylko ułamek, który przysługuje każdemu spadkobiercy w majątku spadkowym. Stąd też, celem postępowania o dział będzie w pierwszej kolejności ustalenie co konkretnie wchodzi w skład majątku spadkowego, a drugiej – sprawiedliwe podzielenie wszystkich składników majątkowych (np. nieruchomości, samochody, udziały w spółce) na poszczególnych spadkobierców.