Zachowek

autor: adwokat Wojciech Rudzki

Ostatnia aktualizacja w dniu 21 lipca 2024 roku.

Zachowek to majątek, który powinien przypaść najbliższym tylko z tego powodu, że łączą go ze zmarłym więzy krwi. Zachowek może być przekazany za życia (np. w ramach darowizny) albo po śmierci (w ramach dziedziczenia). Jeżeli uprawniony do otrzymania zachowku go nie otrzyma, może żądać pokrycia zachowku w pieniądzu od osób zobowiązanych do jego zapłaty. Po przeczytaniu tego artykułu poznasz odpowiedzi m.in. na następujące pytania:

• dlaczego trzeba zapłacić zachowek?
• kto musi zapłacić zachowek?
• kto ma prawo otrzymać zachowek?
• jaka jest wysokość zachowku?
• czy można zmniejszyć zachowek albo uniknąć jego zapłaty?

Czym jest zachowek?

Zachowek chroni najbliższych członków rodziny zmarłego przed brakiem otrzymania jakiegokolwiek majątku po śmierci zmarłego. Dotyczy to nie tylko sporządzenia testamentu wchodzącego w życie po śmierci, ale także różnych sposobów niesprawiedliwego (z perspektywy osób najbliższych) rozdysponowania majątkiem za życia (dotyczy to w szczególności przekazywania majątku poprzez umowy darowizny).

W kontekście zachowku należy pamiętać, że powołanie do spadku wynika z:

1) dziedziczenienia ustawowego – w ramach którego dziedziczą krewni zmarłego (na zasadach przewidzianych w kodeksie cywilnym)

2) dziedziczenia testamentowego – na podstawie testamentu możliwe jest powołanie do dziedziczenia dowolnej osoby (tak bliższych lub dalszych krewnych, jak i osób zupełnie obcych w sensie prawnym – np. partnera życiowego)

Co prawda zachowek najczęściej znajduje zastosowanie w tym drugim przypadku (powołanie do spadku wynika z testamentu), ale nie jest wykluczona możliwość żądania zachowku związana z dziedziczeniem ustawowym (co najczęściej ma związek z dokonanymi przez zmarłego darowiznami). W takim przypadku, jeżeli spadkobierca ustawowy nie otrzymał wcale spadku (spadek był pusty) albo otrzymał spadek niewielkiej wartości, może on żądać uzupełnienia zachowku także od innych osób (zwłaszcza tych, które otrzymały darowiznę od zmarłego za jego życia).

Żądając zachowku zawsze żądamy zapłaty pieniędzy – prawnicy określają, że roszczenie to ma charakter pieniężny. Tym samym, nie jest możliwe żądanie zaspokojenia zachowku poprzez przekazanie rzeczy, zwłaszcza nieruchomości. W pewnych wypadkach, osoba obdarowana w ramach umowy darowizny może wydać przedmiot darowizny i tym samym zwolnić się od odpowiedzialności z tytułu zachowku (jest to jednak wybór tej osoby – art. 1000 § 3 Kodeksu cywilnego). Dotyczy to także przekazania przedmiotu zapisu windykacyjnego.

Należy pamiętać, że zachowek nie jest zależny od woli spadkodawcy. Spadkodawca nie jest też uprawniony do określania komu przysługuje zachowek, ani kto jest zobowiązany do zaspokojenia roszczenia o zachowek. Zasady te określone są w Kodeksie cywilnym. Spadkodawca może wpływać na obowiązek zapłaty zachowku w bardzo ograniczony sposób, w szczególności poprzez wydziedziczenie oraz rozdysponowanie majątkiem w sposób wyłączający prawo do zachowku (np. poprzez umowę o dożywocie).

Niestety, znaczna część problemów dotyczących zachowku jest związana z tym, że osoby zobowiązane do zaspokojenia roszczenia uprawnionego myślą o zachowku dopiero po śmierci spadkodawcy. W tym momencie, najczęściej możliwe jest jedynie zmniejszanie skutków zachowku, a nie jego likwidacja w całości.

Komu przysługuje zachowek?

Zachowek mogą otrzymać wyłącznie osoby najbliżej spokrewnione ze spadkodawcą. Należy pamiętać, że zachowek nie przysługuje wszystkim osobom, które potencjalnie obejmuje dziedziczenie ustawowe – co dotyczy m.in. rodzeństwa oraz kuzynów. Zgodnie z art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego są to osoby, które w tym konkretnym przypadku byłyby powołane do dziedziczenia ustawowego:

1. zstępni spadkodawcy (dzieci, wnuki, prawnuki itd.),
2. małżonek
3. rodzice spadkodawcy.

Zachowek dla zstępnych

Zstępnymi spadkodawcy są jego dzieci, wnuki, prawnuki itd. Nie ma przy tym znaczenia, czy mamy do czynienia ze zstępnymi naturalnymi (dziećmi własnymi spadkodawcy), czy też zstępnymi przysposobionymi.

Należy jednak pamiętać, że jeżeli żyje bliższy stopniem zstępny spadkodawcy, zachowek nie przysługuje dalszym zstępnym. Jeśli zatem żyje dziecko spadkodawcy, to wnuki spadkodawcy nie mogą dochodzić zachowku. Podobnie, jeżeli dziecko spadkodawcy nie żyje, ale żyją jego wnuki, to zachowek należy się wnukom, ale już nie prawnukom.

W pewnych sytuacjach do żądania zachowku są jednak uprawnieni dalsi zstępni. Ma to miejsce w sytuacji, w której bliższy zstępny jest traktowany przez przepisy prawa tak jakby nie dożył otwarcia spadku (jest pominięty przy dziedziczeniu i zachowku). Sytuacja taka ma najczęściej miejsce w przypadku wydziedziczenia. Innymi przypadkami jest niegodność dziedziczenia oraz zrzeczenie się dziedziczenia.

Należy pamiętać, że wydziedziczenie dotyczy tylko tej osoby, którą spadkodawca wydziedzicza (wydziedziczenie nie przechodzi automatycznie na dalszych zstępnych). Na przykład, jeżeli ojciec wydziedziczy swoją córkę, to dziedziczenie ustawowe obejmie jego wnuki, które będą też uprawnione żądania zapłaty zachowku. Jeżeli ojciec chce wydziedziczyć swoje wnuki, to musi sporządzić testament, na podstawie którego wydziedziczone będą także wnuku. Więcej informacji na ten temat znajdziesz w artykule dotyczącym wydziedziczenia.

Zachowek dla małżonka

Małżonek spadkodawcy jest uprawniony do zachowku, jeżeli w chwili śmierci spadkodawcy pozostawał ze spadkodawcą w związku małżeńskim. Ustanie praw małżonka do zachowku powoduje prawomocne orzeczenie rozwodu albo separacji. Istnieją jednak przypadki, w których orzeczenie rozwodu nie jest wymagane – zgodnie z art. 940 Kodeksu cywilnego, małżonek jest wyłączony od dziedziczenia, jeżeli spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione. W takiej sytuacji w grę wchodzi pozbawienie zachowku dopiero po przeprowadzeniu dodatkowego postępowania sądowego.

Na zachowek nie ma wpływu separacja nieformalna (tzw. separacja faktyczna, kiedy małżonkowie często przez wiele lat nie mieszkają ze sobą i nie utrzymują kontaktów), nawet jeśli małżonkowie od wielu lat nie mieszkają ze sobą, ich wspólne pożycie ustało i nie prowadzą wspólnego gospodarstwa domowego.

Uprawnienie do zachowku nie powstaje przed zawarciem małżeństwa i nie rozciąga się na związki partnerskie (konkubinat). Sytuacji tej nie zmienia nawet wieloletnie trwanie takiego związku, zgromadzenie przez partnerów wspólnego majątku, a nawet posiadanie wspólnych dzieci.

Rodzice spadkodawcy, a zachowek

Ostatnią grupą uprawnioną do zachowku są rodzice spadkodawcy. Rodzicom spadkodawcy zachowek przysługuje tylko wtedy kiedy w tej konkretnej sytuacji powinni uczestniczyć w dziedziczeniu ustawowym.

Rodzice mogą uczestniczyć w dziedziczeniu ustawowym tylko wtedy kiedy spadkodawca nie pozostawił po sobie zstępnych (zazwyczaj dzieci). Pozbawienie rodziców zachowku (podobnie jak pozbawienie dziedziczenia) ma miejsce w każdym przypadku, w którym zmarły pozostawił po sobie dzieci (albo dalszych zstępnych).

Jeżeli zmarły nie pozostawił po sobie dzieci, to w takim przypadku rodzice mogą dziedziczyć wspólnie z małżonkiem albo samodzielnie (jeżeli nie ma małżonka). Więcej informacji na ten temat znajdziesz w artykule dotyczącym dziedziczenia ustawowego.

Co istotne, jako rodzice spadkodawcy są traktowani rodzice adopcyjni. Mają oni prawo do zachowku po swoich adoptowanych dzieciach, w związku z czym rodzice naturalni tracą prawo do zachowku po swoich dzieciach, jeżeli zostały one adoptowane przez inne osoby.

Kto nie może otrzymać zachowku ?

Zachowek nie przysługuje:

1. dla spadkobierców niegodnych dziedziczenia
2. osobom, które zrzekły się dziedziczenia
3. osobom, które odrzuciły spadek
4. osobom wydziedziczonym przez spadkobiercę

Osoby uznane za niegodne dziedziczenia

Osoby uznane przez sąd za niegodne dziedziczenia są traktowane jak osoby, które nie dożyły otwarcia spadku (nie uczestniczą w dziedziczeniu ustawowym). Spadkobiercy mogą być uznani za niegodnych przez sąd, jeśli:

1. dopuścili się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciw spadkodawcy,
2. nakłonili podstępem lub groźbą spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo postępem lub groźbą przeszkodzili spadkodawcy w sporządzeniu lub odwołaniu testamentu
3. umyślnie ukryli lub zniszczyli testament, podrobili lub przerobili testament bądź świadomie skorzystali z testamentu podrobionego lub przerobionego przez inną osobę.

W listopadzie 2023 roku wprowadzono dwie dodatkowe przyczyny umożliwiające uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia o:

1. uporczywe uchylanie się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego (jeżeli jego wysokość została określona wyrokiem sądowym albo ugodą)
2. uporczywe uchylanie się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą (w tym, wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego), małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.

Osoby, które zrzekły się dziedziczenia

Osoby, które zrzekły się dziedziczenia te są traktowane jak osoby, które nie dożyły otwarcia spadku. Artykuł 1048 § 1 Kodeksu cywilnego przewiduje możliwość zrzeczenia się dziedziczenia przez spadkobiercę ustawowego jeszcze za życia spadkodawcy poprzez umowę ze spadkodawcą zawartą w formie aktu notarialnego. Zrzeczenie się dziedziczenia modelowo obejmuje również zstępnych zrzekającego się (to istotna różnica pomiędzy wydziedziczeniem, które obejmuje tylko osoby wprost wskazane w testamencie wydziedziczającym).

Osoby, które odrzuciły spadek

Roszczenie o zachowek nie obejmuje spadkobierców, którzy spadek odrzucili – są oni traktowani na równi z osobami, które nie dożyły otwarcia spadku. Spadkobierca może odrzucić spadek przed sądem lub przed notariuszem w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o tytule swojego powołania do spadku (tj. że został powołany na podstawie ustawy bądź testamentu). Więcej informacji na ten temat znajdziesz w artykule dotyczącym odrzucenia spadku.

Osoby wydziedziczone

Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego (art. 1008) spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych oraz inne osoby prawa do zachowku jeżeli:

1. wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego
2. dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci (dopuszczenie się rażącej obrazy czci względem spadkodawcy będzie miało miejsce np. poprzez znieważenie lub oczernienie spadkodawcy)
3. uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych

Wydziedziczenie następuje w testamencie spadkodawcy. Spadkodawca musi wskazać w treści testamentu przyczyny wydziedziczenia (np. poprzez wskazanie zdarzań, które skutkowały dopuszczeniem się rażącej obrazy czci), a dodatkowo przyczyna ta musi być prawdziwa i uzasadniać wydziedziczenie w świetle przepisów prawa (należy pamiętać, że wydziedziczenie jest wyjątkiem od zasady dziedziczenia i dotyczy sytuacji szczególnych).

Należy pamiętać o tym, że skutki wydziedziczenia nie rozciągają się na zstępnych wydziedziczonego zstępnego spadkodawcy. Na przykład, jeżeli ojciec wydziedziczy swojego syna, to wydziedziczenie nie będzie automatycznie obejmować dzieci syna (czyli wnuków wydziedziczającego). Wydziedziczenie wnuków jest możliwe, ale przyczyny uzasadniające wydziedziczenie muszą zachodzić wobec każdej z wydziedziczanych osób. Należy pamiętać o tym, że przyczyny wydziedziczenia dotyczące jednej osoby nie rozciągają się na inne osoby (z mojego doświadczenia wynika, że to jeden z najczęstszych błędów jeżeli chodzi o wydziedziczenie).

Kto musi zapłacić zachowek?

Ten, komu przysługuje zachowek, może żądać jego zapłaty od:

1. spadkobierców
2. osób, które otrzymały zapis windykacyjny (zapisobierców windykacyjnych)
3. osób, które otrzymały od spadkodawcy darowiznę (obdarowanych)
4. fundacji rodzinnej albo osoby, która otrzymała mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej

W pierwszej kolejności do pokrycia zachowku są zobowiązani spadkobiercy oraz zapisobiercy windykacyjni. Dopiero jeżeli uzyskanie zachowku od tych dwóch kategorii osób będzie niemożliwe (co dotyczy braku możliwości prawnej, jak i faktycznej – np. braku możliwości realnego wyegzekwowania zachowku z przyczyn ekonomicznych), aktywuje się odpowiedzialność pozostałych osób (ma ona tzw. charakter subsydiarny, w uproszczeniu uzupełniający).

Jeżeli uprawniony do otrzymania zachowku nie może go otrzymać od tych dwóch kategorii osób, to może żądać jego uzupełnienia od obdarowanego na podstawie umowy darowizny, od fundacji rodzinnej albo od osoby, która uzyskała majątek w związku z rozwiązaniem tej fundacji.

Spadkobiercy

Do pokrycia zachowku zobowiązani są w pierwszej kolejności spadkobiercy. Najczęściej będą to spadkobiercy testamentowi, którzy ponoszą odpowiedzialność proporcjonalnie do wysokości otrzymanego udziału w spadku (obowiązek pokrycia zachowku stanowi dług spadkowy, więcej informacji na ten temat znajdziesz w artykułach dotyczących długów spadkowych oraz działu spadku).

Jeżeli spadkobierca jest sam uprawniony do zachowku (gdyby nie został powołany do dziedziczenia testamentem to i tak w pewnym stopniu dziedziczyłby spadek w ramach dziedziczenia ustawowego), to jego odpowiedzialność ograniczy się wyłącznie do nadwyżki przekraczającej wysokość zachowku, który sam powinien otrzymać w tej sytuacji. 

Zapisobierca windykacyjny

Do wypłaty zachowku są także zobowiązane także osoby, na rzecz których spadkodawca uczynił zapis windykacyjny (zapisobiercy windykacyjni). Osoby te muszą zapłacić zachowek tylko wtedy, gdy uprawniony nie może otrzymać należnej mu kwoty zachowku od spadkobierców.

Zgodnie przepisami Kodeksu cywilnego (art. 991.1 § 1), zapisobierca windykacyjny odpowiada wyłącznie w granicach wzbogacenia na skutek otrzymanego zapisu windykacyjnego. Zamiast wypłacać zachowek może on może wydać uprawnionemu do zachowku otrzymany przedmiot zapisu windykacyjnego. 

Gdy zapisobierca windykacyjny sam jest uprawniony do zachowku, jego odpowiedzialność dotyczy wyłącznie do nadwyżki przekraczającej przysługującą mu wysokość zachowku. Jeśli jest kilku zapisobierców windykacyjnych, każdy z nich jest zobowiązany do zapłaty zachowku solidarnie (łącznie) z pozostałymi. 

Obdarowany na podstawie umowy darowizny

Obdarowany, czyli ten kto otrzymał od zmarłego darowiznę jest zobowiązany pokryć zachowek jeżeli ani od spadkobierców, ani od zapisobierców windykacyjnych nie można uzyskać zachowku. Jeśli jednak obdarowany jest sam uprawniony do zachowku, wówczas jest zobowiązany do zapłaty zachowku w wysokości przekraczającej jego własny zachowek.

Obdarowani są zobowiązani do wypłaty zachowku tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. Wzbogacenie ma miejsce wtedy, gdy nie doszło do utraty lub zużycia przedmiotu darowizny lub innej zmiany w majątku obdarowanego (np. sprzedaż mieszkania uzyskanego w drodze darowizny prowadzi do uzyskania ceny sprzedaży, czyli pieniędzy). Co istotne, utrata lub zużycie przedmiotu darowizny nie będzie wpływało na obowiązek wypłaty zachowku, jeżeli obdarowany powinien był się liczyć z obowiązkiem zapłaty zachowku.

Obdarowanymi zobowiązanymi do zapłaty zachowku są te osoby, na rzecz których spadkodawca dokonał darowizn doliczanych do spadku. Do spadku dolicza się darowizny:

1. dokonane na rzecz osób będących spadkobiercami lub uprawnionymi do zachowku niezależnie od daty zawarcia umowy darowizny
2. dokonane na rzecz osób nie będących spadkobiercami lub uprawnionymi do zachowku, jeżeli do zawarcia umowy darowizny doszło w ciągu 10 lat od dnia śmierci spadkodawcy

Do spadku nie dolicza się darowizn:

1. zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych (np. prezentów urodzinowych lub ślubnych jeżeli ich wartość mieści się w granicach społecznie uznawanych za uzasadnione w danym przypadku)
2. dokonanych przed dziesięciu laty licząc wstecz od dnia chwili śmierci spadkodawcy na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku

Jeśli jest kilku obdarowanych, nie ponoszą odpowiedzialności solidarnej (łącznej) za zapłatę zachowku. Obdarowani powinni pokryć zachowek według kolejności, wedle której otrzymali darowiznę. W pierwszej kolejności odpowiadają obdarowani najpóźniej (to jest najbliżej śmierci spadkodawcy). Dopiero gdyby nie mogli oni zapłacić zachowku, wówczas odpowiadają obdarowani wcześniej (także w kolejności otrzymania darowizn).

Obdarowany może się zwolnić z obowiązku zapłaty zachowku w ten sposób, że wyda przedmiot darowizny uprawnionemu do zachowku. Na przykład, jeżeli obdarowany otrzymał od zmarłego mieszkanie, może przenieść własność tego mieszkania na żądającego wypłaty zachowku.

Zmniejszenie zachowku – czy jest możliwe?

Jednym z najczęstszych pytań dotyczących zachowku jest to czy można uniknąć zapłaty zachowku albo jak ograniczyć wysokość zachowku. W tym miejscu omówię podstawowe metody zmniejszania zachowku, które mogą znaleźć zastosowanie już po śmierci spadkodawcy. Musisz jednak pamiętać, że znacznie większe szanse na uniknięcie zapłaty zachowku albo sprawienie, że wysokość zachowku będzie niższa istnieją w przypadku możliwości zaplanowania działań związanych z dysponowaniem majątkiem za życia spadkodawcy (dotyczy to m.in. umowy o dożywocie, która pozwala w ogóle uniknąć obowiązku zapłaty zachowku).

Jeżeli ktoś domaga się od Ciebie wypłaty zachowku, powinieneś rozpatrzyć następujące podstawowe możliwości:

1. czy otrzymana darowizna jest uwzględniana przy ustalaniu wysokości zachowku (nie jest tak w każdym przypadku)
2. czy na żądany zachowek nie powinny zostać zaliczone darowizny otrzymane przez chcącego otrzymać zachowek
3. czy wartość poszczególnych składników majątku, od których wyliczany jest zachowek nie jest przeszacowana (tak jest najczęściej i ma to istotny wpływ na wysokość zachowku)
4. czy odpowiedzialność innych osób nie wyprzedza Twojej odpowiedzialności (w szczególności, czy jest możliwe uzyskanie zachowku ze spadku albo czy nie ma osób, które otrzymały darowiznę od spadkodawcy później niż Ty)
5. czy zachowek nie jest przedawniony (możliwe są sytuacje, w których dziedziczenie ustawowe oraz testamentowe zachodzą jednocześnie), w związku z czym terminy przedawnienia dotyczące różnych składników majątku mogą rozpoczynać bieg w różnych momentach)

Zgodnie przepisami Kodeksu cywilnego (art. 5), w sytuacjach szczególnych możliwe jest podniesienie wobec osoby żądającej wypłaty zachowku zarzutu działania sprzecznego z zasadami współżycia społecznego, co może powodować pozbawienie prawa do zachowku w całości albo wpływać na wysokość zachowku (obniżając go w pewnym zakresie). Podniesienie takiego zarzutu jest możliwe w trakcie trwania sprawy sądowej m.in. jeżeli zachowanie domagającego się zapłaty zachowku było wobec spadkodawcy naganne (np. zachowku domaga się żona lub mąż pozostający przez wiele lat w faktycznej separacji ze zmarłym, syn nieinteresujący się ojcem i nie sprawujący nad nim opieki) albo jeżeli sytuacja zobowiązanego do zapłaty zachowku uniemożliwia jego wypłatę (np. mąż w zaawansowanym wieku otrzymał w spadku połowę mieszkania od żony, do zapłaty mieszkania konieczna jest sprzedaż mieszkania, a tym samym pozbawienie go dachu nad głową).

W maju 2023 roku rozpoczął obowiązywanie art. 997. 1 § Kodeksu cywilnego. Od tej chwili Kodeks cywilny (niezależnie od zarzutu działania sprzecznego z zasadami współżycia społecznego, który nadal jest możliwy do stosowania w sądzie) wprost pozwala na złagodzenie skutków związanych z koniecznością wypłaty zachowku. Przepis ten wprowadził następujące możliwości:

1. odroczenia terminu zapłaty zachowku (co pozwala m.in. uzyskać czas na sprzedać majątku i uniknąć zapłaty odsetek)
2. rozłożenie zachowku na raty
3. obniżenie zachowku z uwzględnieniem sytuacji osobistej i majątkowej uprawnionego do zachowku oraz obowiązanego do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku

Okres rozłożenia zachowku na raty nie powinien przekraczać 5 lat. Dodatkowo w sytuacjach szczególnych możliwe jest odroczenie terminu zapłaty rat już wymagalnych lub przedłużenie 5 letniego terminu rozłożenia na raty, przy czym na okres nie dłuższy niż 10 lat.

Dodatkowo, jeżeli ustaną okoliczności uzasadniające obniżenie zachowku obowiązany z tytułu zwróci uprawnionemu do zachowku kwotę, o którą obniżono zachowek. Żądanie tej kwoty nie jest możliwe po upływie 5 lat od obniżenia zachowku.

Przedawnienie roszczeń z tytułu zachowku

W Kodeksie cywilnym przewidziano przedawnienie zachowku. Zgodnie z art. 1007 Kodeksu cywilnego, przedawnienie zachowku następuje z upływem 5 lat od dnia:

1. ogłoszenia testamentu – w przypadku dziedziczenia testamentowego
2. śmierci spadkodawcy – w przypadku dziedziczenia ustawowego, roszczenia o uzupełnienia zachowku wobec zapisobiercy windykacyjnego, obdarowanego na podstawie umowy o darowiznę lub roszczeń związanych z fundacją rodzinną

Przedawnienie zachowku oznacza możliwość odmowy wypłaty zachowku, nawet jeżeli prawo do zachowku przysługuje danej osobie. Przedawnienie nie jest uwzględniane przez sąd z urzędu (automatycznie), konieczne jest podniesienie zarzutu przedawnienia przed sądem (najlepiej zrobić to w odpowiedzi na wezwanie do zapłaty oraz w odpowiedzi na pozew o zachowek). W artykule dotyczącym przedawnienia roszczeń znajdziesz więcej informacji dotyczących przerwania oraz zawieszenia biegu przedawnienia.

Należy pamiętać, że jeżeli przed upływem 5 lat zostanie do sądu wniesiony pozew o zachowek, to nie ma znaczenia kiedy zakończy się sprawa sądowa (decyduje moment wniesienia pozwu, a nie wydania przez sąd wyroku w tej sprawie).

W przypadku dziedziczenia na podstawie testamentu możliwa jest sytuacja, w której do przedawnienia zachowku nigdy nie dojdzie. Jeżeli nie dojdzie do ogłoszenia testamentu, to nie rozpocznie bieg terminu przedawnienia. Do ogłoszenia testamentu dochodzi w przypadku wszczęcia postępowania o stwierdzenie nabycia spadku albo sporządzenia notarialnego aktu poświadczenia dziedziczenia. Jeżeli żadna z tych procedur nie zostanie rozpoczęta (i w ramach tej procedury nie dojdzie do ogłoszenia testamentu – może zdarzyć się, że sporządzenie testamentu nie będzie wiadome spadkobiercom), to termin przedawnienia zachowku ani się nie rozpocznie, ani tym bardziej nie zakończy.

Wysokość zachowku

Kodeks cywilny określa, że przy obliczaniu zachowku bierze się pod uwagę wartość całości spadku oraz wartość udziału spadkowego, który przysługiwałby uprawnionemu do zachowku w przypadku dziedziczenia ustawowego oraz jego sytuację życiową. W kodeksie cywilnym przewidziano dwie wysokości zachowku, które odnoszą się do sytuacji uprawnionego:

1. połowa wartości udziału spadkowego – co stanowi zasadę
2. dwie trzecie udziału spadkowego – jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo małoletni

Oceny sytuacji uprawnionego do zachowku (czy uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo małoletni) dokonuje się w chwili śmierci spadkodawcy. Małoletnim jest osoba do ukończenia 18 roku życia. Wyjątkiem jest uzyskanie pełnoletniości przez kobietę, która ukończyła 16 lat i uzyskała zezwolenie sądu rodzinnego na zawarcie małżeństwa. Po zawarciu małżeństwa taka kobieta jest pełnoletnia, co nie ustaje nawet po unieważnieniu małżeństwa. 

Trwale niezdolny do pracy to osoba, która utraciła zdolność do wykonywania jakiejkolwiek pracy. Przepisy prawa cywilnego nie definiują pojęcia trwałej niezdolności do pracy, dlatego rozstrzygnięcie w tym zakresie należy w każdym przypadku do sądu. Zachowek w wysokości 2/3 udziału spadkowego może być przyznany, gdy uprawniony był trwale niezdolny do pracy w w chwili śmierci spadkodawcy lub stała się niezdolna do pracy krótko po otwarciu spadku. 

Przykładowo, rodzicom spadkodawcy którzy zgodnie z dziedziczeniem ustawowym byliby uprawnieni do dziedziczenia połowy spadku (1/2) przysługuje roszczenie o zachowek w wysokości 1/4 spadku (tj. 1/2 x 1/2). Jeżeli w tej sytuacji rodzice spadkodawcy są trwale niezdolni do pracy (np. mają po 80 lat i przebywają na emeryturze), to przysługuje im zachowek w wysokości dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który przysługiwałby mu przy dziedziczeniu ustawowym. W takim wypadku rodzice spadkodawcy z tytułu zachowku powinni otrzymać kwotę odpowiadającą 1/3 spadku (1/2 x 2/3)

Należy pamiętać, że zgodnie z art. 992 Kodeksu cywilnego przy ustalaniu udziału spadkowego uwzględnianego przy obliczaniu zachowku uwzględnia się:

1. spadkobierców niegodnych dziedziczenia,
2. spadkobierców, którzy spadek odrzucili.

Zgodnie z art. 992 Kodeksu cywilnego przy ustalaniu udziału spadkowego wykorzystywanego do obliczenia zachowku nie uwzględnia się z kolei spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia oraz spadkobierców wydziedziczonych.

W związku z tym, udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku, może być różny od udziału, który w rzeczywistości przypadłby uprawnionemu do zachowku w przypadku dziedziczenia ustawowego.

Substrat zachowku, czyli co należy uwzględnić przy obliczaniu zachowku?

Określenie jaka jest wysokość zachowku wymaga w pierwszej kolejności zrozumienia czym jest substrat zachowku. Przez substrat zachowku rozumiemy czystą wartość spadku (majątek bez długów) powiększoną o podlegające doliczeniu do czystej wartości spadku:

1. darowizny
2. zapisy windykacyjne
3. fundusz założycielski fundacji rodzinnej wniesiony przez spadkodawcę (jeżeli fundacja nie jest ustanowiona w testamencie)
4. mienie otrzymane w związku z roziwązaniem fundacji rodzinnej (o wartości nie większej niż wysokość funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej wniesionego przez spadkodawcę)

Jeżeli chodzi o darowizny, to czystą wartość spadku powiększają darowizny przekazane przez spadkodawcę, ze wskazanymi poniżej wyłączeniami. Należy pamiętać o tym, że doliczeniu do spadku podlegają wszystkie darowizny dokonane na rzecz osób uprawnionych w danej sytuacji do dziedziczenia lub do zachowku bez ograniczeń czasowych (w tym przypadku nie obowiązuje 10 letni termin dokonania darowizny liczony wstecz od chwili śmierci spadkodawcy). Doliczeniu nie podlegają natomiast:

1. drobne darowizny zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych (np. prezenty ślubne, prezenty urodzinowe w typowej dla danego środowiska wysokości)
2. darowizny dokonane dziesięć lat wstecz od otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy) na rzecz osób niebędących spadkobiercami (np. spadkobierców testamentowych) albo uprawnionymi do zachowku (np. zstępnymi)
3. darowizny, które spadkodawca dokonał przed zawarciem małżeństwa (w przypadku obliczania zachowku należnego dla małżonka)
4. darowizny, które spadkodawca uczynił kiedy nie miał zstępnych, chyba że darowizna została uczyniona na mniej niż 300 dni przed urodzeniem się zstępnych (w przypadku obliczania zachowku należnego dla zstępnego – np. dla dziecka)

W przypadku obliczenia należnego uprawnionemu zachowku wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania i cen z chwili ustalania zachowku. Wartość przedmiotu zapisu windykacyjnego oblicza się według stanu z chwili otwarcia spadku, a według cen z chwili ustalania zachowku.

Jeśli to uprawniony do zachowku otrzymał darowiznę lub zapis windykacyjny od spadkodawcy, tę darowiznę lub zapis windykacyjny zalicza się na należny mu zachowek. Ponadto jeżeli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny to zalicza się na należny mu zachowek darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego (na przykład wnuk chcący uzyskać zachowek musi zaliczyć na jego poczet darowiznę przekazaną przez zmarłego na rzecz jego matki). 

Ponadto, uprawnionemu do zachowku, który jest zstępnym spadkodawcy, zalicza się na jego zachowek poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, jeśli koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku. 

W przypadku obliczenia należnego uprawnionemu zachowku nie uwzględnia się natomiast zapisów zwykłych i poleceń.

Jak egzekwować zachowek w sądzie?

Jeżeli chcesz wyegzekwować zachowek, powinieneś wykonać następujące kroki:

1. ustalenie czy potencjalnie przysługuje Ci prawo do zachowku oraz jaka jest wysokość zachowku
2. ustalenie jakie osoby są zobowiązane do zapłaty zachowku,
3. ustalenie kręgu spadkobierców ustawowych (kolejność dziedziczenia) i spadkobierców testamentowych oraz przeprowadzenia postępowań o stwierdzenie nabycia spadku (jeżeli w tej sytuacji jest to potrzebne)
4. wysłanie wezwań do zapłaty kwot z tytułu zachowku do osób zobowiązanych do zapłaty zachowku
5. zawarcie ugody albo skierowanie do sądu pozwu o zachowek

Do jakiego sądu należy wnieść pozew o zachowek? Wysokość zachowku determinuje do jakiego sądu należy wnieść pozew dotyczący roszczeń z tytułu zachowku należy wnieść do sądu rejonowego (żądana kwota nie przekracza 100.000 złotych) albo do sądu okręgowego (żądana kwota przekracza sto tysięcy złotych).

Jeżeli chodzi o miasto, w którym będzie prowadzona sprawa sądowa, to sądem, do którego należy wnieść pozew o zapłatę zachowku jest sąd właściwy ze względu na ostatnie miejsce zwykłego pobytu spadkodawcy (nie w każdym przypadku będzie to miejsce śmierci, np. jeżeli śmierć miała miejsce ww szpitalu poza miejscem zamieszkania albo w podróży). Jeżeli miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy w Polsce nie da się ustalić (np. mieszkał na stałe poza granicami kraju), wówczas właściwym będzie sąd ze względu na miejsce położenia majątku spadkowego lub jego części. Jeżeli i takiego sądu nie da się ustalić, pozew należy skierować do sądu właściwego dla Warszawy.

Ile trwa sprawa o zachowek? Na to pytanie nie jest możliwe udzielenie jednoznacznej odpowiedzi. Natomiast rzadko kiedy zdarza się, żeby sprawa o zachowek zakończyła się przed upływem 2-3 lat jeżeli pomiędzy stronami istnieją jakiekolwiek okoliczności sporne wymagające przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego albo przesłuchania świadków. Często zdarza się, że przeprowadzenie pełnego postępowania sądowego w takiej sprawie (to jest przed sądem pierwszej instancji oraz przed sądem drugiej instancji po wniesieniu apelacji) trwa 4-5 lat.

Jakie są koszty sprawy sądowej o zachowek? W przypadku sądowego dochodzenia roszczeń z tytułu zachowku należy liczyć się z istotnymi kosztami. W typowej sytuacji opłata sądowa od pozwu o zapłatę zachowku wynosi 5% wysokości żądania (np. opłata od pozwu o kwotę 100.000 złotych wynosi 5.000 złotych). W przypadku sporu co do wartości majątku konieczne będzie powołanie przez sąd biegłego. Koszty opinii biegłego z zakresu szacowania wartości nieruchomości mogą wynosić od 2.000 złotych za jedną szacowaną nieruchomość. Nie jest wykluczone, że w sprawie o zachowek wystąpią także inni biegli powołani przez są – np. z zakresu medycyny (jeżeli powstanie spór co do zdolności do sporządzenia testamentu wydziedziczającego), czy z zakresu szacowania wartości przedsiębiorstw (jeżeli w skład spadku wchodzi przedsiębiorstwo lub udziały w spółce prawa handlowego).

Dziedziczenie zachowku

Kodeks cywilny (art. 1002) przewiduje, że roszczenie o zachowek może przejść na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko w jednym przypadku. Spadkobierca osoby uprawnionej do zachowku otrzymuje jej uprawnienie do zachowku, tylko gdy sam jest uprawniony do zachowku po pierwszym spadkodawcy. 

W szczególności odziedziczyć roszczenie o zapłatę zachowku może dalszy zstępny pierwotnego spadkodawcy, po poprzedzającym go zstępnym pierwotnego spadkodawcy. Na przykład uprawniony do zachowku po dziadku wnuk może odziedziczyć roszczenie o zapłatę zachowku przysługujące jego matce, a córce dziadka, która była uprawniona do zachowku po ojcu.

Jeżeli prawo do zachowku zostało stwierdzone prawomocnym wyrokiem sądu, to podlega dziedziczeniu na zasadach ogólnych, jak każde prawo majątkowe. W takim przypadku obowiązuje normalna kolejność dziedziczenia, zachowek może być objęty testamentem i może być dziedziczony przez osobę, która sama nie mogłaby żądać zapłaty zachowku).