Przyjęcie spadku

autor: adwokat Wojciech Rudzki

Ostatnia aktualizacja w dniu 25 sierpnia 2024 roku.

Przyjęcie spadku oznacza definitywne stanie się spadkobiercą. Dotyczy dziedziczenia ustawowego oraz testamentowego. Należy pamiętać, że z raz złożonego oświadczenia w zasadzie nie można się wycofać. Jeżeli obawiasz się odpowiedzialności za długi spadkowe, powinieneś przyjąć spadek z ograniczeniem odpowiedzialności za długi do stanu czynnego spadku, czyli przyjąć spadek z dobrodziejstwem inwentarza. Po przeczytaniu tego artykułu poznasz odpowiedzi m.in. na następujące pytania:

• jakie skutki powoduje przyjęcie spadku?
• jak przyjęcie spadku wpływa na odpowiedzialności za długi spadkowe?
• czym jest proste przyjęcie spadku?
• jak przyjąć spadek z dobrodziejstwem inwentarza?
• jak uniknąć skutków prawnych niezachowania terminu do przyjęcia lub odrzucenia spadku?

Na czym polega przyjęcie spadku?

Spadkobierca nabywa spadek automatycznie z chwilą otwarcia spadku (w uproszczeniu, z chwilą śmierci spadkodawcy). Takie nabycie uważa się za tymczasowe – od woli spadkobiercy zależy, czy nastąpi przyjęcie spadku, czy też złoży oświadczenie o odrzuceniu spadku.

Patrząc na to w jaki sposób może zachować się spadkobierca, jeżeli chodzi o przyjęcie spadku albo odrzucenie spadku, należy wskazać na trzy możliwości. Spadkobierca może: 

1. przyjąć spadek wprost (czyli wraz ze wszystkimi długami spadkowymi), 
2. przyjąć spadek z dobrodziejstwem inwentarza (czyli z ograniczeniem odpowiedzialności za długi spadkowe do wartości spadku)
3. odrzucić spadek

Spadkobierca nie ma obowiązku składania oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku. Spadkobierca ustawowy lub spadkobierca testamentowy, który nie złożył żadnego oświadczenia przyjmuje spadek z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1015 § 2 Kodeksu cywilnego). 

Kto może złożyć oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku?

Osoba fizyczna

Osoba fizyczna, która ma pełną zdolność do czynności prawnych może przyjąć spadek lub spadek odrzucić składając oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku zarówno osobiście, jak i przez pełnomocnika.

Zgodnie z art. 1018 § 3 Kodeksu cywilnego, pełnomocnictwo powinno zostać udzielone w formie pisemnej z podpisem urzędowo poświadczonym. Podpis najprościej poświadczyć u notariusza. Pełnomocnictwo może być także udzielone w formie aktu notarialnego (co jest formą wyższą). Z doświadczenia naszej kancelarii adwokackiej wynika, że w przypadku osób przebywających na stałe za granicą najłatwiej jest poświadczyć podpis w konsulacie albo ambasadzie (zamiast u zagranicznego notariusza). Z treści pełnomocnictwa powinno jednoznacznie wynikać, że upoważniono daną osobę do złożenia oświadczenia w określony sposób (np. do odrzucenia udziału spadkowego) oraz po określonej osobie.

Dziecko i osoby ubezwłasnowolnione

W imieniu osób nieposiadających pełnej zdolności prawnej (tj. w imieniu dzieci i osób ubezwłasnowolnionych) oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku składają przedstawiciele ustawowi (rodzice lub opiekunowie). 

W listopadzie 2023 roku wprowadzono istotne zmiany do Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz do Kodeksu postępowania cywilnego dotyczące odrzucania spadku w imieniu małoletniego oraz ubezwłasnowolnionego. Dotychczas odrzucenie spadku było traktowane jako czynność przekraczająca zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka. W związku z tym, odrzucenie spadku wymagało uzyskania zgody sądu opiekuńczego (a tym samym wszczęcia dodatkowego postępowania sądowego).

Zgodnie z aktualnym brzmieniem art. 101 § 4 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, rodzice nie potrzebują już zgody sądu opiekuńczego na odrzucenie spadku w imieniu małoletniego dziecka, jeżeli dziecko to zostało powołane do dziedziczenia na skutek odrzucenia spadku przez swojego rodzica, a na odrzucenie spadku zgadzają się obydwoje rodzice. Więcej informacji na ten temat można znaleźć w artykule o odrzuceniu spadku.

Zgodnie z art. 640.1 Kodeksu postępowania cywilnego, zgoda sądu w dalszym ciągu będzie wymagana do prostego przyjęcia spadku (bez ograniczenia odpowiedzialności za długi) oraz do odrzucenia spadku jeżeli nie są spełnione warunki wskazane w art. 101 § 4 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (np. jeżeli dziecko dochodzi do dziedziczenia nie z powodu odrzucenia spadku przez rodzica albo nie można uzyskać zgody drugiego rodzica w tej sprawie). Dodatkowo, zgoda jest wydawana przez sąd spadku, czyli ten sam sąd, przed którym jest składane oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku (co powinno prowadzić do uproszczenia postępowania).

W związku z tym:

• przyjęcie spadku w imieniu dziecka z dobrodziejstwem inwentarza nie wymaga uzyskania zgody sądu
• przyjęcie spadku w imieniu dziecka wprost wymaga uzyskania zgody sądu
• odrzucenie spadku w imieniu dziecka nie wymaga zgody, jeżeli są spełnione warunki wskazane w art. 101 § 4 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, w przeciwnym wypadku takiej zgody wymaga

Przepisy dotyczące przyjęcia oraz odrzucenia spadku w imieniu dziecka stosuje się odpowiednio do ubezwłasnowolnionego (w roli rodzica występuje opiekun prawny).

Osoba prawna oraz inne jednostki organizacyjne

Polskie prawo dopuszcza dziedziczenie spadku nie tylko przez osoby fizyczne, ale także przez osoby prawne oraz jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej (tzw. ułomne osoby prawne). W imieniu takich podmiotów (w szczególności spółek prawa handlowego, fundacji, stowarzyszeń) oświadczenie o przyjęciu spadku składają przedstawiciele organów uprawnionych do reprezentacji tych podmiotów (np. zarząd spółki z o.o.).

Ile jest czasu na przyjęcie spadku?

Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku można złożyć w terminie 6 miesięcy od tego dnia, w którym dana osoba dowiedziała się o powołaniu do dziedziczenia.

Dowiedzenie się o tytule swego powołania do spadku to uzyskanie informacji powołaniu do spadku (na przykład o śmierci spadkodawcy albo o odnalezieniu pozostawionego przez niego testamentu). Termin ten biegnie osobno dla każdego spadkobiercy. Dzieje się tak dlatego, że np. osoby powołane do dziedziczenia mogły dowiedzieć się o śmierci spadkobiercy (albo o odnalezieniu testamentu) w różnych dniach. Możliwa jest też sytuacja, że poszczególne osoby dowiadują się o swoim powołaniu do spadku na skutek odrzucenia spadku przez inne osoby.

Jeżeli do spadku powołane jest dziecko lub osoba ubezwłasnowolniona, termin 6-miesięczny liczy się od dnia powzięcia na ten temat wiedzy przez rodzica lub opiekuna. Jeżeli spadkobiercą jest dziecko poczęte, ale jeszcze nienarodzone, termin zaczyna biec od chwili żywego urodzenia się dziecka. 

Przykładowo, jeżeli spadkobierca jest powołanym do dziedziczenia synem zmarłego, termin 6-miesięczny będzie biegł od chwili, w której spadkobierca dowiedział się o śmierci ojca. Jeżeli syn odrzuci spadek po ojcu, dziedziczenie przejdzie na jego dzieci. W takim przypadku, termin 6-miesięczny dla tych dzieci (wnuków zmarłego) rozpocznie się tego dnia, w którym dowiedziały się o odrzuceniu spadku przez swojego ojca.

Co istotne, brak oświadczenia we wskazanym powyżej terminie będzie oznaczał automatyczne przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza.

Sytuacja spadkobiercy przed przyjęciem spadku

Od chwili śmierci spadkodawcy do złożenia oświadczenia o przyjęciu spadku (lub minięcia 6-miesięcznego terminu) przyjęcie spadku jest tymczasowe. W tym okresie spadkobierca nie może sprzedać ani swojego udziału w spadku ani poszczególnych przedmiotów, które się na spadek składają. 

W tymczasowym okresie sytuacja spadkobiercy wygląda w ten sposób, że odpowiada on za długi spadkowe, lecz tylko ze spadku. Majątek osobisty spadkobiercy jest na ten moment chroniony. 

Jeśli nastąpi proces o wykonanie obowiązku należącego do długów spadkowych, pozwany spadkobierca może żądać zawieszenia postępowania do czasu złożenia przez niego oświadczenia co do spadku lub upływu 6-miesięcznego terminu.

Jeżeli oświadczenie o odrzuceniu spadku zostało złożone to spadkobierca w ogóle nie będzie odpowiadał za długi spadkowe. 

Spadkobierca nie może także w tym czasie uzyskać postanowienia o stwierdzenie nabycia spadku ani poświadczenia dziedziczenia, ponieważ złożenie oświadczenia o jego przyjęciu lub upływ 6 miesięcznego terminu jest konieczną przesłanką takiego oświadczenia.

W jaki sposób można przyjąć spadek?

Oświadczenie o przyjęciu spadku można złożyć na dwa sposoby:

1. przed notariuszem
2. przed sądem rejonowym
3. przed konsulem

Oświadczenie o przyjęciu spadku nie można złożyć pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu. Oświadczenie takie będzie nieważne i nie wywoła skutków prawnych. Ponadto, raz złożone oświadczenie o przyjęciu spadku nie może zostać odwołane. 

Złożenie oświadczenia przed notariuszem

Po pierwsze, oświadczenie o przyjęciu spadku można złożyć u dowolnego notariusza. Notariusz sporządzi formalny protokół z czynności oraz niezwłocznie prześle informację o przyjęciu spadku do sądu spadku (art. 640 Kodeksu postępowania cywilnego).

Złożenie oświadczenia o przyjęciu spadku w tej formie wymaga umówienia się na spotkanie w wybranej kancelarii notarialnej, wpłacenia opłaty notarialnej oraz przedłożenia notariuszowi odpowiedniej dokumentacji (akty stanu cywilnego, testament). 

Notarialne przyjęcie bądź odrzucenie spadku kosztuje 50,00 zł netto. 

Sądowe przyjęcie spadku

Po drugie, oświadczenie o przyjęciu spadku można również złożyć w sądzie rejonowym, właściwym ze względu na miejsce zamieszkania składającego oświadczenie. Sąd ten niezwłocznie zawiadomi sąd spadku o tym, że nastąpiło przyjęcie spadku. Oświadczenie o przyjęciu spadku może zostać także złożone także bezpośrednio w sądzie spadku w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku. 

We wniosku o przyjęcie oświadczenia w przedmiocie przyjęcia spadku powinno znajdować się:

• imię i nazwisko spadkodawcy, datę i miejsce jego śmierci oraz miejsce jego ostatniego zamieszkania
• tytuł powołania
• treść złożonego oświadczenia
• wymienienie wszelkich wiadomych osób należących do kręgu spadkobierców ustawowych
• wymienienie wszelkich testamentów, chociażby składający oświadczenie uważał je za nieważne (oraz podanie danych dotyczących treści i miejsca ich przechowania)

Ponadto, do wniosku o przyjęciu spadku należy złożyć wypis aktu zgonu spadkodawcy albo prawomocne orzeczenie sądowe o uznaniu za zmarłego lub o stwierdzeniu zgonu, jeżeli takiego dokumentu nie ma jeszcze w aktach sprawy.

Wniosek o sądowe przyjęcie spadku podlega opłacie sądowej w wysokości 100 zł. Opłata w tej samej wysokości jest pobierana za przyjęcie proste oraz za przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza.

Jakie są skutki przyjęcia spadku? 

Skutkiem oświadczenia o przyjęciu spadku jest jego definitywne nabycie przez spadkobiercę. Skutki te następują z datą wsteczną od otwarcia spadku (w uproszczeniu od śmierci spadkodawcy).

Spadkobierca ustawowy lub testamentowy od chwili złożenia oświadczenia o przyjęciu spadku nie może go zmienić ani odwołać. W celu uchylenia się od złożonego oświadczenia spadkobierca mógłby jedynie oprzeć się na wadach oświadczenia woli, jeżeli takie występowały w czasie składania oświadczenia (np. pozostawanie w błędzie, oświadczenie składane na skutek zastraszenia). Kwestia ta zostanie omówiona bardziej szczegółowo poniżej. 

Przyjęcie spadku skutkuje również tym, że spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe ze swojego własnego majątku. Zakres tej odpowiedzialności zależy od tego, czy przyjęcie spadku nastąpiło wprost czy z dobrodziejstwem inwentarza. Przed przyjęciem spadku spadkobierca odpowiada za długi spadkowe tylko ze spadku (art. 1030 Kodeksu cywilnego).

Jakie są skutki powoduje przyjęcie proste spadku?

Przyjęcie spadku bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie spadku wprost) powoduje nieograniczoną odpowiedzialność spadkobiercy za długi spadkowe z majątku spadkobiercy. Przyjmując spadek bez ograniczenia odpowiedzialności będziemy zobowiązani do pokrycia długów zmarłego do pełnej wysokości.

Jakie są skutki przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza?

Spadkobierca, który zdecydował się przyjąć spadek z dobrodziejstwem inwentarza odpowiada za długi spadkowe do wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku (wartość wszystkich odziedziczonych składników majątkowych). Jak omówiliśmy to już powyżej, zasadą jest, że brak oświadczenia spadkobiercy skutkuje przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza. 

Ograniczona odpowiedzialność spadkobiercy, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, tylko wobec tych wierzycieli zmarłego, wobec których spadkobierca skutecznie powołał się na wybrany przez siebie sposób przyjęcia spadku. 

Wielkość spadku i wartość poszczególnych rzeczy, które wchodzą w jego skład ustala się w wykazie inwentarza bądź w spisie inwentarza. Spadkobierca powinien zadbać, żeby wykaz lub były kompletne. Jeśli spadkobierca podstępnie pominął w wykazie lub spisie inwentarza przedmioty należące do spadku lub przedmioty zapisów windykacyjnych albo podstępnie uwzględnił w wykazie lub spisie inwentarza nieistniejące długi, wówczas jego ograniczona odpowiedzialność za długi odpada. 

Pomimo przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza, spadkobierca odpowiada za długi spadkowe ponad jego wartość stanu czynnego, lecz do wysokości w jakiej byłby obowiązany spłacić długi, gdyby spłacał je wszystkie należycie, jeżeli spłacając jedynie niektóre długi, wiedział, a przy dołożeniu należytej staranności mógł się dowiedzieć o istnieniu innych długów spadkowych. Nie dotyczy to jednak spadkobiercy, który nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych i spadkobiercy, do którego jest podstawa do ubezwłasnowolnienia.

Czym jest transmisja?

Jeżeli przed złożeniem oświadczenia o przyjęciu spadku lub odrzuceniu spadku spadkobierca zmarł, a nie upłynął jeszcze termin na złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku, grupa jego spadkobierców wstępuje w sytuację prawną poprzednika. Mogą wówczas złożyć oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku.

Spadkodawca, który zmarł to transmitent, a osoba powołana do dziedziczenia po nim – transmitariusz. Zgodnie z art. 1017 Kodeksu cywilnego, termin do złożenia takiego oświadczenia nie może się skończyć wcześniej niż termin do złożenia oświadczenia o spadku po zmarłym spadkobiercy.

Przyjęcie spadku przez Skarb Państwa lub gminę

Ostatni spadkobierca ustawowy powołany by przyjąć spadek po zmarłym to Gmina, w której spadkodawca przed śmiercią zamieszkiwał. Jeżeli zaś nie jest możliwe ustalenie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy lub mieszkał on poza granicami Polski to przyjąć spadek zobowiązany jest Skarb Państwa.

Podmioty te dochodzą do dziedziczenia po zmarłym, jeżeli każdy z jego spadkobierców uprawniony do dziedziczenia w pierwszej kolejności złożył oświadczenie o odrzuceniu spadku lub zmarł wcześniej. Co istotne, Skarb Państwa oraz gmina nie mogą odrzucić spadku, a zobowiązane są do jego przyjęcia.

W typowej sytuacji spadkobierca przyjmuje spadek bez ograniczenia odpowiedzialności. Gmina oraz Skarb Państwa nie składają żadnego oświadczenia, a uznaje się że przyjęły spadek z dobrodziejstwem inwentarza.

Uchylenie od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu spadku

Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku złożone pod wpływem błędu lub groźby, a także na skutek podstępu uprawnia składającego do uchylenia się od skutków prawnych swego oświadczenia woli. Musi to nastąpić przed sądem i być przez sąd zatwierdzone.

Spadkobierca powinien jednocześnie oświadczyć, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca. Jeśli pod wpływem błędu lub groźby nie złożył w terminie żadnego oświadczenia, to także może się uchylić od skutków prawnych niezachowania terminu

Groźba pod wpływem której złożono (lub nie złożono) oświadczenie musi być poważna i bezprawna. Niebezpieczeństwo wynikające z groźby musi grozić osobie lub dobrom majątkowym osoby składającej oświadczenie lub osobie trzeciej. Nie jest natomiast ważne od kogo ona pochodzi. Błąd z kolei musi dotyczyć treści oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku.

Uprawnienie do uchylenia się od skutków prawnych wadliwego oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu wygasa po upływie roku od chwili, w której spadkobierca błąd wykrył, lub od chwili ustania stanu obawy. Bez znaczenia jest czy uchylenie się nastąpiło przed, czy też po stwierdzeniu nabycia, a także przed czy też po dokonaniu działu spadku.

Częściowe przyjęcie spadku

Przyjęcie spadku musi dotyczyć jego całości lub udziału spadkowego przypadającego na spadkobiercę. Nie można spadku częściowo przyjąć lub odrzucić spadku. Podobnie nie można przyjąć spadku częściowo z zastrzeżeniem terminu.

Spadkodawca może przyjąć lub odrzucić spadek z tytułu podstawienia, niezależnie od przyjęcia lub odrzucenia udziału spadkowego przypadającego z innego tytułu. Ponadto, spadkobierca ma prawo odrzucić udział spadkowy, który przysługuje mu z tytułu przyrostu, a przyjąć udział, który przypada mu jako spadkobiercy powołanemu. 

Dodatkowo, spadkobierca, który jest powołany do spadku z mocy testamentu i z mocy ustawy, może odrzucić spadek jako spadkobierca testamentowy i przyjąć go jako spadkobierca ustawowy.

Przyjęcie spadku, a upadłość oraz restrukturyzacja spadkobiercy

Przyjęcie spadku po ogłoszeniu upadłości

Zgodnie z art. 119 Prawa upadłościowego, gdy po ogłoszeniu upadłości do spadku zostanie powołany upadły, wówczas spadek wchodzi do masy upadłości, syndyk nie składa oświadczenia o jego przyjęciu oraz uważa się, że nastąpiło przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza.

Spadek wejdzie także do masy upadłości, jeżeli otwarcie spadku nastąpiło przed ogłoszeniem upadłości, a do chwili ogłoszenia nie upłynął termin do jego przyjęcia i powołany spadkobierca nie złożył oświadczenia. 

Spadek może być jednak wyłączony z masy upadłości, jeżeli w jego skład wchodzą wierzytelności i prawa wątpliwe co do istnienia lub możliwości ich wykonania. Natomiast podlega wyłączeniu, jeśli składniki majątkowe wchodzące w jego skład są trudno zbywalne albo z innych przyczyn wejście spadku do masy upadłości nie byłoby korzystne dla postępowania upadłościowego.

Postanowienie w tym zakresie wydaje sędzia – komisarz, a po jego uprawomocnieniu spadkobierca może złożyć oświadczenie o przyjęciu. Termin na złożenie oświadczenia zaczyna biec od chwili uprawomocnienia się postanowienia.

Przyjęcie spadku podczas postępowania restrukturyzacyjnego

Zgodnie z art. 301 Prawa restrukturyzacyjnego, spadek wchodzi do masy sanacyjnej, jeżeli do spadku otwartego po dniu otwarcia postępowania sanacyjnego zostanie powołany dłużnik. Wówczas zarządca nie składa oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, a przyjmuje się, że nastąpiło przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza.

Tak samo jest w przypadku, gdy otwarcie spadku nastąpiło przed dniem otwarcia postępowania sanacyjnego, a do dnia otwarcia postępowania nie upłynął jeszcze termin do złożenia oświadczenia o jego przyjęciu i spadkobierca nie złożył takiego oświadczenia.