Skarga pauliańska
Co może zrobić wierzyciel, gdy dłużnik jest niewypłacalny?
Za zaciągnięte zobowiązanie dłużnik odpowiada całym swoim majątkiem – zarówno obecnym, jak i przyszłym. W praktyce jednak wierzyciel może liczyć na zaspokojenie swojej należności tylko z majątku dłużnika istniejącego w chwili realizacji roszczenia (zwłaszcza w wykorzystanie egzekucji komorniczej).
Na przestrzeni czasu dłużnik może rozporządzać swoimi prawami majątkowymi, a także zaciągać nowe zobowiązania, pomimo tego, że inne osoby podnoszą wobec niego roszczenia. W wyniku takich działań majątek dłużnika może zostać uszczuplony – doprowadzony do stanu, który uniemożliwia lub zagraża zaspokojeniu wierzyciela. Wierzyciel jest więc narażony na to, że dłużnik doprowadzi się do stanu niewypłacalności (na przykład przeniesie na inną osobę prawo własności nieruchomości stanowiącej jego jedyny majątek).
Skutkom takich działań ma zapobiegać instytucja uregulowana w art. 527-534 Kodeksu cywilnego określana jako skarga pauliańska. Zrealizowanie skargi pauliańskiej skutkuje orzeczeniem względnej bezskuteczności czynności prawnej dokonywanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzyciela. Jeśli na przykład dłużnik sprzeda swój samochód osobie trzeciej doprowadzając do braku możliwości zaspokojenia wierzyciela, to wierzyciel będzie mógł żądać zaspokojenia bezpośrednio od tej osoby trzeciej z wykorzystaniem skargi pauliańskiej.
Kiedy można skorzystać ze skargi pauliańskiej?
Istnieje 5 przesłanek skorzystania ze skargi pauliańskiej:
- wierzycielowi przysługuje wierzytelność wobec dłużnika,
- dokonanie przez dłużnika czynności prawnej,
- czynność prawna została dokonana z pokrzywdzeniem wierzyciela,
- dłużnik dokonał czynności prawnej ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela,
- osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową na skutek czynności prawnej dokonanej z dłużnikiem,
- działanie osoby trzeciej w złej wierze.
Wierzytelność wobec dłużnika
Wierzytelność przysługująca wierzycielowi wobec dłużnika musi być przede wszystkim zaskarżalna (w uproszczeniu może być skutecznie dochodzone w drodze postępowania sądowego). Nie podlega zatem ochronie w drodze skargi pauliańskiej roszczenie przedawnione, roszczenie z gier i zakładów oraz żądanie oparte tylko na powinnościach moralnych (art. 411 i 413 Kodeksu cywilnego).
Po drugie wierzytelność musi być pieniężna w szerokim rozumieniu. Chodzi tu nie tylko o te wierzytelności, których przedmiotem było od początku świadczenie pieniężne (na przykład wierzytelność o zwrot pożyczki), lecz również o wierzytelności pierwotnie niepieniężne, w których pojawiło się świadczenie pieniężne (na przykład roszczenie o zapłatę odszkodowania za wady zakupionej nieruchomości). Dochodzenie wierzytelności niepieniężnych nie jest możliwe z wykorzystaniem skargi pauliańskiej – służy temu skarga ius ad rem (art. 59 Kodeksu cywilnego).
Dokonanie przez dłużnika czynności prawnej
Czynność prawna dokonana przez dłużnika może być zarówno umową (czynnością dwustronną), jak i jednostronną czynnością prawną (na przykład sporządzenie testamentu).
Wszelkie inne działania dłużnika powodujące stan jego niewypłacalności dłużnika nie są podstawą do zastosowania ochrony pauliańskiej. Jeśli na przykład dłużnik niszczy swój wartościowy przedmiot, to wierzyciel nie jest chroniony przez instytucję ochrony pauliańskiej.
Osobą dokonującej czynności prawnej powinien być dłużnik – czyli osoba która, wobec której wierzycielowi przysługuje wierzytelność. Dłużnikiem może być także jeden z dłużników solidarnych, a także poręczyciel ponoszący odpowiedzialność wobec wierzyciela (dokonane przez niego uszczuplenie własnego majątku zmniejsza szanse zaspokojenia zabezpieczonej poręczeniem wierzytelności).
Pokrzywdzenie wierzyciela
Pokrzywdzenie wierzyciela to nie tylko doprowadzenie się przez dłużnika do stanu całkowitej niewypłacalności, lecz także doprowadzenie się do niewypłacalności w wyższym stopniu niż dłużnik przed dokonaniem czynności prawnej.
Pokrzywdzenie wierzyciela to ograniczenie szansy zaspokojenia interesu majątkowego wierzyciela. Można powiedzieć, że stan niewypłacalności dłużnika powstaje w braku możliwości przeprowadzenia egzekucji z majątku dłużnika zgodnie z przepisami kodeksu postępowania cywilnego. Stanem niewypłacalności uzasadniającym skorzystanie ze skargi pauliańskiej nie jest natomiast chwilowy brak gotówki po stronie dłużnika.
Dla ustalenia pokrzywdzenia wierzyciela nie jest natomiast konieczne wykazanie, że doszło do ogłoszenia upadłości dłużnika lub na skutek dokonania czynności prawnej powstały podstawy do ogłoszenia takiej upadłości.
Niewypłacalny w rozumieniu przepisów dotyczących skargi pauliańskiej jest również dłużnik, którego aktywa majątkowe co prawda równoważą zobowiązania wobec pokrzywdzonego wierzyciela ale są niedostępne dla wierzyciela prowadzącego komorniczą egzekucję roszczeń pieniężnych. Dotyczy to przedmiotów wyjętych spod egzekucji lub obciążonych pierwszeństwem dla innych osób.
Świadomość pokrzywdzenia wierzyciela
Skorzystanie ze skargi pauliańskiej jest możliwe jeżeli dłużnik zdawał sobie sprawę z tego, że dokonana przez niego czynność prawna może doprowadzić do niemożności zaspokojenia jakiegokolwiek wierzyciela.
W konsekwencji, skorzystanie ze skargi pauliańskiej jest możliwe nie tylko w sytuacji dokonania przez dłużnika umyślnie czynności prawnej celem pozbawienia wierzyciela możliwości zaspokojenia wierzytelności – wystarczające jest istnienie po stronie dłużnika świadomości możliwości takiego pokrzywdzenia.
Uzyskanie korzyści majątkowej przez osobę trzecią
Kolejną przesłanką skorzystania ze skargi pauliańskiej jest uzyskanie przez osobę trzecia korzyści majątkowej wskutek czynności prawnej dłużnika. Przede wszystkim chodzi tu o nabycie praw majątkowych albo zwolnienie ze zobowiązania. W związku z tą korzyścią uszczupla się majątek dłużnika, a to z kolei powoduje jego niewypłacalność. Potencjalnie korzyść osoby trzeciej może także polegać na zrzeczeniu się przez dłużnika prawa przysługującego mu wobec osoby trzeciej.
Działanie osoby trzeciej w złej wierze
Aby było możliwe skorzystanie ze skargi pauliańskiej po stronie osoby trzeciej (tej, z którą dłużnik dokonuje czynności prawnej) musi z kolei wystąpić wiedza o pokrzywdzeniu wierzyciela lub możliwość zdobycia takiej wiedzy przy zachowaniu należytej staranności. Rzeczywista lub możliwa wiedza osoby trzeciej musi zatem obejmować dwie kwestie (i to na wierzycielu spoczywa ciężar ich udowodnienia): 1) czynność prawna krzywdzi wierzyciela dłużnika, 2) dłużnik o tym wie. Przesłanka ta musi być spełniona w chwili dokonywania zaskarżonej czynności.
Art. 527 § 3 Kodeksu cywilnego wprowadza także domniemanie, że osoba będąca w bliskim stosunku z dłużnikiem wiedziała, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela. Przy identyfikacji osoby bliskiej bierze się pod uwagę faktyczne stosunki łączące dłużnika z osobą, która uzyskała od niego korzyść majątkową. Dodatkowo w art. 527 § 4 Kodeksu cywilnego ustawodawca rozszerzył zakres tego domniemania na przedsiębiorcę pozostającego z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych. Domniemania te stanowią znaczne uproszczenie co do możliwości skorzystania ze skargi pauliańskiej.
Jeśli natomiast wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, wierzyciel może skorzystać ze skargi pauliańskiej chociażby osoba ta nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć o działaniu przez dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
Przeciwko komu i w jakim terminie można wnieść skargę pauliańską?
Żądanie uznania czynności prawnej za bezskuteczną wobec wierzyciela jest kierowane przeciwko osobie, która odniosła korzyść z czynności prawnej dokonanej z dłużnikiem. To właśnie przeciwko tej osobie należy wnieść do sądu pozew dotyczący skargi pauliańskiej. Żądanie takie może być także wniesione przeciwko spadkobiercom takiej osoby.
Często zdarza się jednak, że osoba trzecia rozporządza uzyskaną korzyścią. W takim wypadku wierzyciel może wystąpić ze skargą pauliańską bezpośrednio przeciwko osobie, na której rzecz nastąpiło to rozporządzenie. Osoba ta musi jednak wiedzieć o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną albo rozporządzenie musi być bezpłatne.
Z art. 543 Kodeksu cywilnego wynika, że wierzyciel może skorzystać ze skargi pauliańskiej w terminie 5 lat od dnia dokonania czynności z pokrzywdzeniem wierzyciela.
Skutki orzeczenia bezskuteczności czynności wobec wierzyciela
Skutkiem orzeczenia przez sąd bezskuteczności czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z osobą trzecią jest możliwość zaspokojenia się przez wierzyciela z praw lub przedmiotów należących obecnie do osoby trzeciej. Oznacza to w szczególności możliwość skierowania do tych praw lub przedmiotów egzekucji komorniczej. Wierzyciel może realizować swoje uprawnienie z pierwszeństwem przed innymi wierzycielami osoby trzeciej, a więc takimi, którzy nie uzyskali ochrony pauliańskiej.
Jeżeli osoba trzecia rozporządziła już korzyścią uzyskaną od dłużnika, wierzyciel może domagać się zaspokojenia z majątku następcy prawnego osoby trzeciej. Możliwość zrealizowania skargi pauliańskiej w tym przypadku istnieje pod warunkiem, że osoba ta uzyskała korzyść nieodpłatnie albo działała w złej wierze – wiedziała lub powinna była wiedzieć o możliwości uznania czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela za bezskuteczną.
Zwolnienie się przez osobę trzecią od uznania czynności za bezskuteczną
Osoba trzecia, która uzyskała korzyść od dłużnika ma możliwość zwolnienia się od zadośćuczynienia roszczeniu wierzyciela żądającego uznania czynności za bezskuteczną, jeżeli:
- wskaże wierzycielowi mienie dłużnika wystarczające do zaspokojenia wierzytelności wierzyciela,
- sama zaspokoi roszczenie wierzyciela przysługujące wobec dłużnika.
Problemy ze skargą pauliańską w Krakowie? Jako adwokat mogę Ci pomóc!
Moja kancelaria adwokacka w Krakowie specjalizuje się w prowadzeniu sporów sądowych dotyczących prawa cywilnego. Dzięki temu będę w stanie rozwiązać Twoje problemy dotyczące skargi pauliańskiej. Jako adwokat z Krakowa jestem w stanie pomóc Ci między innymi w następujących sprawach:
- ocena możliwości wniesienia skargi pauliańskiej,
- reprezentacja w sporach sądowych dotyczących skargi pauliańskiej,
- obrona przed skargą pauliańską,
- przeprowadzenie postępowania zabezpieczającego przed wniesieniem powództwa.